Xitay metbu'atliri wang léchüenning "ashnidarchiliq setchiliki" ge chétilip qalghanliqini ilgiri sürdi

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Xitayning Uyghur élidiki sékritari wang léchu'en. AFP Photo.

Wang léchüenning béyjinggha yötkilidighanliqi heqqidiki xewerler tunji qétim buningdin 5 yil burun yeni kompartiyining 16 - qurultiyi jeryanida otturigha chiqqan bolup, shu qétimqi qurultayda wang léchüen kompartiye merkizi komitéti siyasiy byurosining ezaliqigha saylan'ghan idi. Bu weqe nurghun kishilerde "wang léchüen ichkirige kétidighan boldi " deydighan tuyghu peyda qilghan bolsimu, lékin wang léchüen ichkirige ketmeyla qalmay, Uyghur aptonom rayoni partkomining sékritarliqigha yene bir qétim teyinlen'gen idi. U, hazirgha qeder Uyghur aptonom rayoni partkomining sékritarliqini tashlimidi. Bu qétimqi 17 - qurultayda wang léchüenning ornida özgirish bolamdu ? wang léchüenning " ashnidarchiliq setchiliki" bilen alaqisi barmu ?

Wang léchüenning j x ministirliqigha teyinlinish éhtimali azayghan

Chet'eldiki xitay metbu'atlirining xewer qilishiche, bu qétim wang léchüen Uyghur aptonom rayonidiki wezipisini ötküzüp berse, xitay jama'et xewpsizlik ministirliqining ministiri jaw yungkangning ornigha qoyulatti. Wang léchüenning a'ilisi bolsa köchüshning teyyarliqini bashliwetken bolup, béyjingda yéngi turalghu jay saldurmaqta idi. Lékin amérikida tarqitilidighan dowéy axbarat tori bu heqtiki bir xewiride, wang léchüenning béyjinggha yötkilish ishida özgirish bolush éhtimali barliqini, chünki wang léchüen xitay maliye ministiri jin rénchingning li wéy isimlik oynishi bilen " ashnidarchiliq setchiliki " ge chétilip qalghanliqini yazdi.

Duwéy axbarat torining eskertishiche, gerche wang léchüen sendungdin 1991 - yili ayrilghan bolsimu, lékin uning yiltizi yenila sendungda bolup, u sendungdiki emeldarlar qatlimi we soda ‏- sana'et sahesi bilen zich alaqisini saqlap kelgen. Xewerlerde jin réchingning ashnisi li wéyning xitay kompartiyisi merkizi komitét ezasi du shichéng, chén tongxey qatarliqlar we sendungda xizmet qilghan yuqiri derijilik kadirlarni öz ichige alghan 11 neper emeldar bilen "jinsiy setchilik " ke yatidighan alaqide bolghanliqini, Uyghur aptonom rayonidiki wang léchüenning bu setchilikke chétilip qalghanliqini ilgiri sürdi.

Dowéy axbarat agéntliqi, bu weqe tüpeyli wang léchüenning j x ministirliqigha teyinlinish éhtimali azayghanliqini bildürmekte. Mezkur axbarat orginining qiyas qilishiche, eger wang léchüenning bu setchilikke chétilip qélish weqesi rast bolsa, j x ministiri bu qétim bashqa ölkilerning partkom sékritarliri ichidin tallinishi mumkin.

Chiriklikni tazilaymen dése xu jintawning yénida adem qalmaydu

Bezi analizchilar, bu weqe rast bolup chiqqan teqdirdimu buning wang léchüen'ge chong tesir körsetmeydighanliqini ilgiri sürmekte.

Amérikidiki xitay analizchi lyu shawjuy bu toghrisida mundaq deydu, "hazir emeliyette buninggha oxshash weqeler kompartiye yuqiri qatlimidikiler üchün chong ish emes bolup qaldi. Burun metbu'at we tor betlerde 5- ewlad kadirlarning hoquqni wakaliten igiliwalmaydighanliqini, ularda chiriklik ehwali bolmaydighanliqini yazatti. Emeliyette xu jintawgha sadiq bolsila östürülmekte. Ashna tutush, turmush istilidiki mesile chériklikning kichik bir qisimidinla ibaret. Eger xu jintaw bu ishlarni tosaymen dése etrapida adem qalmasliqi mumkin."

Az sanliq milletlerni basturush siyasitide özgirish bolmaydu

Jama'et xewpsizlik ministirliqi 20 - esirning 50 ‏- we 60 - yillirida nahayiti muhim orun hésablinatti. Lékin 1977 - yili eyni dewrning j x ministiri xu'a goféng kompartiye rehberlik hoquqini ötküzüwélip, j x ministirliqining ministiri siyasiy byurogha eza bolush weziyitige xatime bérilgen. Lékin bu weziyet hazirqi j x ministiri jaw yungkang dewride özgerdi we j x ministiri siyasiy byuroning ezaliqini üstige alidighan boldi. Wang léchüen, 2002 - yili kompartiyining 16 - qurultiyida kompartiye siyasiy byurosining ezalirigha saylan'ghan bolsimu, lékin u yenila Uyghur aptonom rayonidiki wezipisini tashlimay kelmekte idi.

Közetküchiler eyni chaghda bu Uyghur élini tömür musht bilen sorawatqan wang léchüenni teqdirleshla emes, bu yene Uyghur élining istratégiyilik ehmiyiti we xitayning atalmish xelq'ara térrorchiliqqa qarshi turush siyasiti bilen munasiwetlik, dep tekitligen. Amérikidiki analizchi lyu shawjuning eskertishiche, eger wang léchüen j x ministirliqigha yötkelse, bu basturush siyasitining dawam qilidighanliqini körsitidiken.

11 - Séntebir weqesi wang léchüen'ge purset yaratti

Bu wezipide wang léchüenning Uyghurlarni basturush tejribisini közde tutqan déyishke bolidu, dep tekitligen lyu shawju, " bu heyran qalarliq ish emes. Chünki ularning az sanliq milletlerni basturushta bolupmu shinjyang we shizangdiki bésimi yéniklep baqmidi. Uning yénikleydighanliqidin bisharetmu yoq. Shunga j x ministirining shinjyangdin chiqishi ularning hazirqi siyasitide héchqandaq özgirish bolmaydighanliqini körsitidu. Ularning dölet hakimiyet apparatlirini kücheytip, oxshimighan pikir we qarashtiki kishilerge dawamliq zerbe bérishi choqum "deydu.

Amérikining 2002 ‏-yili sherqiy türkistan islam herikitini térrorluq teshkilatlar tizimlikige kirgüzüshini tenqid qilghuchilar, amérikining qarari wang léchüenning kompartiye ichide shöhret qazinip, Uyghur élida hoquqini mustehkemlesh, Uyghur siyasiy öktichilirige zerbe bérish herikitini tépilghusiz purset bilen teminligen. Chünki u, bir kéchidila atalmish xitay we xelq'ara térrorchiliqqa qarshi turush kürishining aldinqi sépidiki rehberlik salahiyitige érishken idi. (Erkin)