Dunya sehiye teshkilatining 2003 ‏- yilidiki sars apiti heqqidiki kitabida xitay eyiblendi

• Muxbirimiz méhribanning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Kitabning muqawisi. Image courtesy: World Health Organization

Dunya sehiye teshkilatining 2003 ‏- yilidiki sars apiti heqqide teyyarlighan kitabi peyshenbe küni xongkongda neshr qilindi. Mezkur kitabta, wyétnam bilen sin'gaporning 2003 ‏- yili partlighan sars késili weqesidiki ipadisige yuqiri baha bérilish bilen bir waqitta, eyni chaghda weqeni yoshurghan, bolupmu deslepki 3 ay ichide sars késilining tarqalghanliqini étirap qilmay izchil inkar qilip turuwalghan xitay hökümiti qattiq eyiblen'gen.

Xitay eyni chaghda emeliyetni yoshurghan

Dunya sehiye teshkilati teripidin yézilghan "sars ‏- bir qétimliq dunyawi yuqumlinish weqesi qandaq toxtitiwélin'ghan" namliq bu kitabta, xitay hökümitining 2002 ‏- yil axiridin 2003 ‏- yil béshighiche bolghan jeryanda, memliket ichide apet boluwatqan sars késilini küchining bérishiche yoshurghanliqi alahide tekitlen'gen bolup, dunya sehiye teshkilatidiki köpligen emeldarlarning uzundin buyan déyelmey kelgen gepliri ochuq ‏- ashkara halda otturigha qoyulghan.

Mezkur kitabta ashkarilinishiche, dunya sehiye teshkilatining filipinda turushluq asiya ishxanisining sars heqqide eng deslepki uchurgha ige bolghan waqti 2003 ‏- yili 2 ‏- ayning 10 ‏- küni iken. Lékin xitayning gu'angdung ölkiside, eng deslepte 2002 ‏- yili 11 ‏- aydila sars késili peyda bolghan iken hemde köpligen mutexessisler mezkur jayni "sars késili eng deslepte tarqalghan jay" dep qarighan. Lékin xitay hökümiti izchil halda buni inkar qilghan. 2003 ‏- Yili 3 ‏- aygha kelgende wétnamning xénéy rayonida sars késili alametliri körülüshke bashlighan mezgilde, dunya sehiye teshkilati xitay hökümitidin munasiwetlik uchurlarni yetküzüp bérishni telep qilghan, lékin xitay hökümiti bu heqte dunya sehiye teshkilatigha yéterlik yardem bermigen. Shundaqtimu dunya sehiye teshkilati köp qétim xitay hökümitining munasiwetlik organliri bilen alaqiliship, ularning sars késilining tarqilishi heqqide uchur bérishini ümid qilghan, lékin yenila héchqandaq ünümi bolmighan.

Tüzüm xaraktérlik aldamchiliq qilmish

Amérika dölet sehiye tetqiqat institutining tetqiqatchisi xu zongyi ependi xitay hökümitining eyni chaghda sars késilini türlük amallar bilen yoshurghanliqi heqqide toxtilip, mundaq dédi :

"Eyni chaghda yüz bergen weqe ademni heqiqeten nahayiti epsuslanduridighan bir ish. U bir tüzüm xaraktérlik aldamchiliq qilmish. Sars késili eng deslepte gu'angjuda peyda bolghanda, bu heqte addiyla bir qisqa xewer bérilgen idi. Lékin, kéyin hökümet metbu'atni basturup, bu heqte xewer bérishni cheklidi. Késel wirusi béyjinggha tarqilip barghanda, béyjingdiki doxturxanilar sars wirusi bilen yuqumlan'ghan bimarlarni yoshurup qoyghan, kéyin, dunya sehiye teshkilati béyjinggha bérip tekshürüsh élip barghinida, doxturxanilar bimarlarni mashinigha yoshurup qoyup, bir yerdin yene bir yerge epqéchip yürgen hemde téléwizorlarda hedise 'xitayni bixeter' dep jakarlighan. Mushundaq qilip yürüp nechche ayni ötküzüwétip axirida ashkarilimisa bolmaydighan haletke yetkende aldin élan qilghan. Eger xitay hökümiti bu heqte baldurraq melumat bérip, tézdin chare ‏- tedbirlerni qollan'ghan bolsa, hergizmu undaq yaman aqiwet kélip chiqmighan bolatti ".

Dunya sehiye teshkilati neshr qilghan sars heqqidiki bu kitabta körsitilishiche, gerche eyni chaghda sars késel wirusi xitayning herqaysi rayonlirida oxshimighan derijide tarqilip hetta tashqi dunyaghimu tarqilishqa bashlighan bolsimu, xitay hökümiti mezkur késelning tarqilish ehwali heqqide héchqandaq agahlandurush bermigen. Paytext béyjingdiki doxturxanilar ochuq ‏- ashkara halda sars késilige a'it barliq uchurlarni yoshurushqa urun'ghan. Peqet 2003 ‏- yili 4 ‏- aygha barghanda, xitay dölet rehberliri mezkur mesilige sel qarashni toxtitip, memliket ichide sars késilige taqabil turush herikitini qozghighan.

Mezkur kitabta sars apitining xitay rehberliri üchün bir chong tejribe ‏- sawaq ikenliki alahide tekitlinip, "sars apitige oxshash bundaq jiddiy bir peytte, aldi bilen hökümet intayin téz lik bilen inkas qayturushi kérek. Eger hökümetning inkasi asta bolup, mesilige sel qaralsa, dunya xelqi saqliqni saqlashta zor derijide tehditke uchraydu" dep körsitilgen.

Yerlik hökümet rehberliri dawamliq yuqirini aldap töwenni basturup kelgen

Amérikidiki doktor shya min ependi " néme üchün xitay hökümiti eyni chaghda sars késilining tarqilish ehwali heqqidiki uchurlarni shu qeder yoshurdi " dégen mesile heqqide toxtilip, öz köz ‏qarashlirini mundaq bayan qildi:

"Bu yerdiki eng asasiy seweb shuki, yerlik hökümet rehberliri dawamliq yuqirini aldap töwenni basturup kelgen. Ular yuqirini aldap köz boyamchiliq qilish arqiliq özlirige siyasiy töhpe toplaydu. Ular her zaman öz obrazigha tesir yetküzmeydighan ishnila oylaydu. Shunga dawamliq chong ishlarni kichiklitip, kichik ishlarni yoq qiliwitishke urunidu. Yoshuralighudek ishla bolidiken, küchining bériche yoshurup, merkizi hökümetke doklat qilmaydu. Bu bolsimu uzundin buyan xitayning siyasiy qurulmisida mewjut bolup kéliwatqan bir chong mesile. Bundaq ehwal astida gu'angdung ölkisimu özining yerlik iqtisadiy menpe'etini közde tutup, jem'iyette ghulghula qozghaydighan bu xewerni basturup qoyghan ".

2003 ‏- Yili partlighan sars késili apitide, mezkur késel 30 din artuq döletke tarqalghan bolup, 8000 ademning yuqumlinishini we 800 ademning ölüshini keltürüp chiqarghan. (Méhriban)