Хитайниң африқида мәнпәәткә еришиш үчүн төлигән бәдәллири барғанчә еғирлашмақта


2007.04.25

Ethiopia-oil-200.jpg
Хитайниң нәфит-гас қәдириш ширкити, партизанлар тәрипидин, 2007 – йили 26 –април һуҗумға учриған. AFP PHOTO/SIMON MAINA / April 26, 2007

Сәйшәнбә күни ефиопийәгә җайлашқан хитай башқурушидики бир нефитлик қураллиқ қозғилаңчиларниң һуҗумиға учрап 70 тин артуқ адәм өлгән болуп, хәвәрләргә қариғанда бу хитайниң африқидики байлиқларға еришиш йолида төлигән сияси вә башқа бәдәллириниң типик мисали икән.

Вәқә тәпсилатлири

Хитайниң ефиопийәдә турушлуқ әлчиханиси мәзкүр һуҗумда 9 хитай пуқрасиниң өлгәнликини дәлиллигән.

Сәйшәнбә күни қозғилаңчиларниң һуҗумида 65 ефиопийәлик вә 9 хитай ишчи өлгән болуп, бу һуҗумниң мәқсити болса йеқинқи йиллардин бери үзлүксиз йүз берип туруватқан хитайниң африқидики ширкәтлиригә зәрбә бериш һәрикәтлири ичидики әң ечинишлиқ бири икән.

Ефиопийәниң шәрқи қисмидики огдән райониға җайлашқан мәзкур нефитлик хитайниң чоң нефит ширкәтлиридин болған хитай нефит-химийә санаити ширкитиниң игидарчилиқида болуп, бу нефитликкә қилинған һуҗумда йәттә хитай ишчи гөрүгә елинған. Бу һуҗумни сомалиниң миллй мустәқиллиқи үчүн күрәш қиливатқан " огдән миллий азадлиқ фронти " үстигә алидиғанлиқини билдүрди.

Қозғилаңчиларниң баянатида "биз һәрқандақ чәтәл нефит ширкәтлириниң ефиопийә һөкүмити билән нефит тохтами түзмәсликини тәләп қилимиз" дейилгән.

Хитай һөкүмити мәзкур вәқәни әйиблигән вә ефиопийә һөкүмитидин ефиопийәдики хитай ишчилириниң бихәтәрликигә капаләтлик қилишини тәләп қилған. Әмма көзәткүчиләрниң қаришичә, хитайниң африқидин алдиған мәнпәәтлири көпәйгәнсири, бу хил вәқә-һадисиләрдин сақланмақ интайин қийин икән.

Хәлиқара ниң инкаслири

Америкидики хусусий җасуслуқ гурупписи стратфорниң бу вәқәдин кейин бәргән доклатида, бу вәқәниң хитайни африқидики мәвҗутлуқи вә бихәтәрлики үстидә қайта ойлинишқа мәҗбурлайдиғанлиқи тилға илинған.

Дәрвәқә, африқа қитәсидики һәрқайси дөләтләрдә мәшғулат елип бериватқан хитай ишчилириниң тутқун қилиниш вәқәлири йеқиндин бери көп көрүлүшкә башлиған болуп, бу йил марттиму 2 нәпәр хитай нефит ишчиси нигерийәдики нефитликтин тутқун қилинған һәмдә һазирғичә из-дерики болмиған иди.

Әмма нигерийәдики бу нефитликтин му шу йили январда тутқун қилинған 9 хитай ишчи вә 5 телеграф хадими мәлум вақит өткәндин кейин қоюп берилгән. Униңдин башқа, бу йил январда кенийәдики ташйол қурулушида ишләватқан бир хитай инҗенери өлтүрүлгән иди.

Вәқәниң сәвәплири

Франсийә агентлиқи 25 ‏-април бәргән хәвәрдә ашкарилинишичә, ефиопийәдә йүз бәргән мәзкур зораванлиқ, хитайниң африқа әллириниң йәрасти байлиқлириға еришиш үчүн, бу әлләрдә йүз бериватқан кишилик һоқуқ дәпсәндичилики вә ичкий тоқунушларға писәнт қилмай африқа әллиригә үзлүксиз яхшичақ болуп кәлгәнликигә қаритилған икән.

Лекин хитай һөкүмити өзидә ундақ хаһишларниң мәвҗут әмәсликидә чиң туруп кәлгән. Хитайниң баш сиясий мәслиһәтчиси җя чиңлин кенийәдики зиярити җәрянида хитайниң африқида елип бериватқан паалийәтлириниң бурунқи ғәрб мустәмликичилириниңкигә селиштурғанда нәччә һәссә яхши икәнликини көрсәткән.

Шинхуа ахбарат агентлиқи бәргән хәвәрләргә қариғанда, африқиниң иқтисади йүксилишиниң 20 пирсәнти хитай билән болған сода алақисидики җанлиништин кәлгән икән.

Лекин, чәтәлләрдики тәнқидчиләр буниңға қошулмайдиғанлиқини билдүргән. Улар хитайниң судан қатарлиқ дөләтләргә ярдәм қилиши дарфурда йүз бәргән зораванлиққа васитилиқ рәвиштә янтаяқ болди дәп қарап хитай қатарлиқ дөләтләрни әйибләп кәлгән иди.

Әмбассй җурнилиниң тор бетидә 25 ‏- април берилгән бу һәқтики анализда қәйт қилинишичә, судан һөкүмити йиллиқ кириминиң 70 пирсәнтини һәрбий һазирлиқларни кеңәйтиш үчүн ишлитидиған болуп, хитай суданниң асаслиқ қорал-ярақ тәминлигүчиси икән. Америка ташқи ишлар министирлиқи хитай билән суданниң көп қирлиқ мунасивәткә игә икәнликини билдүрди.

Америка ташқи ишлар министирлиқи дарфурда юз бәргән қирғинчилиқ вә кризисларни һәл қилишта хитайниң судан билән болған дипломатийә мунасивәтлиридин пайдилиниш керәкликини көрсәтти.

Судан һөкүмитиниң һәркәт қилмишлирини өзгәртишкә қайил қилишта хитай муһим тәрәпләрниң бири, һәммимизгә мәлум болғинидәк, хитай һөкүмити суданниң асаси муәссәсә вә нефит қурулушиға көп мәбләғ салған. Йеқинда хитай судан һөкүмитигә қарита өзиниң наразилиқини ипадилиди. Бу хитайниң бурунқи позитсийидә өзгириш болғанлиқини билдүриду.

Хитайниң судан һөкүмитини қоллап келиватқанлиқи сәвәблик, америкилиқ сәнәткар: бирләшкән дөләтләр тәшкилати хәлқаралиқ балилар фонди җәмийти әлчиси миа фаррв өткән айда, хитайда келәр йили өткүзилидиған олимпик йиғинини " қирғинчилиқ олимпики" дәп атиған.

Униң баянати хитайниң африқа хартомидики дөләт суданни қоллап келиватқанлиқиға қарши елип берилған инсан һәқлири паалийитидә ейтилған әң зәрдилик сөз болуп, у суданни ғәрбий дарфурда йүз бәргән қирғинчилиққа йол қойди дәп әйиблигән иди. (Җүмә)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.