Америка кеңәш палатасиниң 100 дин артуқ әзаси хитайни судан кризисидә җиддий һәрикәт қилишқа қистиди

• Мухбиримиз җүмәниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Чаршәнбә күни америка дөләт мәҗлиси әзаси, кеңәш палатаси ташқи ишлар комитетиниң рәиси том ләнтосниң йетәкчиликидә, кеңәш палата әзалиридин 107 киши бирликтә имза қоюп, хитай рәиси ху җинтав ға мәктуп йоллап, хитай һөкүмитини судан һөкүмитигә бесим ишлитип дарфур районида йүз бериватқан қан төкүшни тохтитиш вә бигунаһ хәлқниң һаятини қоғдап қелишта җиддий һәрикәт қоллинишқа қистиди.

Хитай, шу райондики әң чоң мәнпәт алғучи

Мәктупта "әпсуслинарлиқи, хитай хәлқ җумһурийити судан һөкүмитигә қорал-ярақ сетип бәргәнликигә аит хәвәрләрни алдуқ. Хитай сатқан бу қоралларни судан һөкүмәт қисимлири вә җанҗавид қораллиқ күчлири судандики бигунаһ аммини қирғин қилишқа ишләткән" дейилгән.

Хитай африқа хартомидики дөләтләрниң әң чоң сода шерики, судан хам нефитлиридин әң зор мәнпәт алғучи шундақла суданниң нефит вә қурулуш түрлиригә әң чоң мәбләғ салғучи дөләт.

Америка қошма штатлири ташиқи ишлар ярдәмчи министири негропонте: "хитай өткән йили судандин 1.9 Милярд доллар қиммитидики нефит сетивалди " дәйду. Мәлум болушичә, хитай техи йеқиндила судан һөкүмитигә президент сарийиниң қурулуши үчүн 17 милйон доллар әтрапида өсүмсиз қәрз бәргән.

Мәзкур мәктупта, 2008-йили өткүзүлидиған олимпик хитайниң образи үчүн бәк муһим паалийәт икәнлики, әгәр хитай судандики сияситини өзгәрмисә, 2008-йилидики олимпик хитайниң инавитини төкидиған балайи ‏- апәткә айлинидиғанлиқи көрситилип мундақ дейилгән: "әгәр дарфурниң әһвалида рошән бир йүксилиш көрүлмисә, һөкүмитиңизни дарфурдики вәһшийликкә шәксиз чатидиған хусусй тәшкилатлар намайиш қилиду. Навада бу мусабиқигә, наразилиқ намайишлири билән ноқсан йәтсә бу хитай үчүн бир апәт".

Хитай 2008-йиллиқ олимпикта шәрмәндә болиду

Мәктупта йәнә, бәзи тәшкилатларниң 2008-йиллиқ хитайда өткүзүлидиған олимпикни "қирғинчилиқ олимпики"дәп атап, байқут қилишни оттуриға қойғанлиқиму әскәртилгән.

Мәзкур мәктупни тәйярлашқа қатнашқан америка кеңәш палата әзаси вә коп санлиқлар ледири стенй хойер, хитайниң дарфур мәсилисини һәл қилишта иҗабий рол ойнишини билдүрүп: "хитай һөкүмити башир һакимийитигә бесим ишлитип мәзкур райондики зораванлиқни дәрһал тохтитишта чоқум өз ролини җари қилдуруши керәк" деди.

Мәктупта йәнә кәскин рәвиштә "хәлқара җамаәт өз мәсулийитини техиму күчәйтиватиду, хитай суданниң тинчлиққа өтидиған әң есил вә әң мувапиқ йолни таллишиға капаләтлик қилшта өз ролини җари қилдурмиса, тарих һөкүмитиңизгә ерқи қирғинчилиқини қоллиди дәп баһа бериду" дәп оттуриға қоюлған.

Том ләнтос: " бу һәммимиз үчүн бир әхлақи синақ; әгәр хитай өз бурчини ада қилмиса, мәңгү ‘қирғинчилиқ олимпики" гә саһибхан болған дәп тонилиду" дәйду.

Дарфурда, 4 йил ичидә 200 миңдин артуқ адәм өлгән

Хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлири хитай сатқан қоралларниң көпинчә һалларда, дарфурдики ирқий қирғинчилиқта вә чад районлиридики тоқунушларда ишлитилгәнликини оттуриға қойған вә хитайни, бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң қорал-ярақ ембаргосиға хилаплиқ қилип суданға қорал сетип, хәлқара қанунға хилаплиқ қилди, дәп әйиблигән.

Әрәп қораллиқ күчлириниң төт йиллиқ һуҗуми арқисида, дарфур районида 200 миңдин артуқ адәм җенидин айрилған вә икки йерим милйон адәм өй-маканлиридин айрилип мусапир болуп кәткән иди вә бу әрәп қораллиқ күчлирини судан президенти омар һасан ал-башир астириттин қоллиған дәп қаралған иди.

Бу һәқтә2- май америка қошма штатлири авам палата әзалириниң гуваһлиқ бериш йиғинида, илеяна летинән ханим: "хитай өзиниң қорал-яраққа нефит тегишиш программиси билән, судан хәлқиниң өлүшигә сәвәбчи болған бу мустәбит дөләт билән ширикләшти. Бу қилмиш дәрһал аяқлаштурулуши керәк " дегән иди.

Мәзкур мәктуп хитай әлчиханисиға чаршәнбә күни әтигән йәткүзүп берилгән.(Җүмә)