Amérika kéngesh palatasining 100 din artuq ezasi xitayni sudan kriziside jiddiy heriket qilishqa qistidi
2007.05.10
Charshenbe küni amérika dölet mejlisi ezasi, kéngesh palatasi tashqi ishlar komitétining re'isi tom lentosning yétekchilikide, kéngesh palata ezaliridin 107 kishi birlikte imza qoyup, xitay re'isi xu jintaw gha mektup yollap, xitay hökümitini sudan hökümitige bésim ishlitip darfur rayonida yüz bériwatqan qan töküshni toxtitish we bigunah xelqning hayatini qoghdap qélishta jiddiy heriket qollinishqa qistidi.
Xitay, shu rayondiki eng chong menpet alghuchi
Mektupta "epsuslinarliqi, xitay xelq jumhuriyiti sudan hökümitige qoral-yaraq sétip bergenlikige a'it xewerlerni alduq. Xitay satqan bu qorallarni sudan hökümet qisimliri we janjawid qoralliq küchliri sudandiki bigunah ammini qirghin qilishqa ishletken" déyilgen.
Xitay afriqa xartomidiki döletlerning eng chong soda shériki, sudan xam néfitliridin eng zor menpet alghuchi shundaqla sudanning néfit we qurulush türlirige eng chong meblegh salghuchi dölet.
Amérika qoshma shtatliri tashiqi ishlar yardemchi ministiri négroponté: "xitay ötken yili sudandin 1.9 Milyard dollar qimmitidiki néfit sétiwaldi " deydu. Melum bolushiche, xitay téxi yéqindila sudan hökümitige prézidént sariyining qurulushi üchün 17 milyon dollar etrapida ösümsiz qerz bergen.
Mezkur mektupta, 2008-yili ötküzülidighan olimpik xitayning obrazi üchün bek muhim pa'aliyet ikenliki, eger xitay sudandiki siyasitini özgermise, 2008-yilidiki olimpik xitayning inawitini tökidighan balayi - apetke aylinidighanliqi körsitilip mundaq déyilgen: "eger darfurning ehwalida roshen bir yüksilish körülmise, hökümitingizni darfurdiki wehshiylikke sheksiz chatidighan xususy teshkilatlar namayish qilidu. Nawada bu musabiqige, naraziliq namayishliri bilen noqsan yetse bu xitay üchün bir apet".
Xitay 2008-yilliq olimpikta shermende bolidu
Mektupta yene, bezi teshkilatlarning 2008-yilliq xitayda ötküzülidighan olimpikni "qirghinchiliq olimpiki"dep atap, bayqut qilishni otturigha qoyghanliqimu eskertilgen.
Mezkur mektupni teyyarlashqa qatnashqan amérika kéngesh palata ezasi we kop sanliqlar lédiri stény xoyér, xitayning darfur mesilisini hel qilishta ijabiy rol oynishini bildürüp: "xitay hökümiti bashir hakimiyitige bésim ishlitip mezkur rayondiki zorawanliqni derhal toxtitishta choqum öz rolini jari qildurushi kérek" dédi.
Mektupta yene keskin rewishte "xelq'ara jama'et öz mes'uliyitini téximu kücheytiwatidu, xitay sudanning tinchliqqa ötidighan eng ésil we eng muwapiq yolni tallishigha kapaletlik qilshta öz rolini jari qildurmisa, tarix hökümitingizge érqi qirghinchiliqini qollidi dep baha béridu" dep otturigha qoyulghan.
Tom lentos: " bu hemmimiz üchün bir exlaqi sinaq؛ eger xitay öz burchini ada qilmisa, menggü ‘qirghinchiliq olimpiki" ge sahibxan bolghan dep tonilidu" deydu.
Darfurda, 4 yil ichide 200 mingdin artuq adem ölgen
Xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri xitay satqan qorallarning köpinche hallarda, darfurdiki irqiy qirghinchiliqta we chad rayonliridiki toqunushlarda ishlitilgenlikini otturigha qoyghan we xitayni, birleshken döletler teshkilatining qoral-yaraq émbargosigha xilapliq qilip sudan'gha qoral sétip, xelq'ara qanun'gha xilapliq qildi, dep eyibligen.
Erep qoralliq küchlirining töt yilliq hujumi arqisida, darfur rayonida 200 mingdin artuq adem jénidin ayrilghan we ikki yérim milyon adem öy-makanliridin ayrilip musapir bolup ketken idi we bu erep qoralliq küchlirini sudan prézidénti omar hasan al-bashir astirittin qollighan dep qaralghan idi.
Bu heqte2- may amérika qoshma shtatliri awam palata ezalirining guwahliq bérish yighinida, iléyana létinen xanim: "xitay özining qoral-yaraqqa néfit tégishish programmisi bilen, sudan xelqining ölüshige sewebchi bolghan bu mustebit dölet bilen shirikleshti. Bu qilmish derhal ayaqlashturulushi kérek " dégen idi.
Mezkur mektup xitay elchixanisigha charshenbe küni etigen yetküzüp bérilgen.(Jüme)
Munasiwetlik maqalilar
- Xelq'ara kechürüm teshkilati xitay bilen rusiyining darfurdiki milliy qirghinchilarniqoral bilen teminligenlikining pakitini élan qildi
- Amérika dölet mejlisi awam palatasi, xitay - amérika munasiwetliri heqqide guwahliq bérish yighini ötküzdi
- Darfur weziyiti we jonggo
- Xitay - amérika yuqiri derijilikler istratégiyilik söhbiti washin'gtonda ötküzülidu
- Xitay bilen amérika yuqiri derijilikler söhbiti ötküzdi
- Prézidént bush xitayni xelq'ara soda nizamnamisigha emel qilish heqqide agahlandurdi