Xitayning démokratiyilishish mumkinchiliki we Uyghur mesilisi (1)

• Muxbirimiz shöhret hoshurning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Démokratiyilishish, dunyawiy xaraktérlik tarixiy éqim. Amérika 200 nechche yil burun, yaponiye 60 nechche yil burun, rusiye téxi 18 yil burun démokratiyileshti. Xitayning démokratiyilishishi bolamdu - bolmamdu mesilisi emes, qachan bolidu mesilisi. Yuqirida déyilgenler, xitay démokratchiliridin jéng shiwuning xitayni démokratiyileshtürüshning konkrét yolliri namliq maqalisining kirish sözidur.

Siyasiy özgürüsh yoli

Xitayning démokratiyige ötüshining üch xil mumkinchilik sheklini otturigha qoyghan aptor, bir xil mumkinchilik süpitide, siyasiy özgirishni tilgha alidu. Bu xil shekilning rusiyide ghelibe qilip qan tökülüshning aldi élin'ghanliqini eslep ötken aptor, bu xil yolning xitaydiki mumkinchilik nisbiti heqqide toxtilip mundaq deydu: "bu yol ghelibe qilish üchün, choqum hakimiyetning rehberlik qatlimida öktichi pikir yeni démokratik anggha ige guruh bolushi, buning bilen teng xelq ichide démokratiyige qarita küchlük telep bolushi kérek. Emma bu yolda hel qilghuch rol oynaydighini hakimiyet ichidiki küchtur."

Nöwette xitay xelqidin kéliwatqan démokratiye telipi yéterlik derijide küchlük emes, yeni texirsiz bir telep emes. Hakimiyet qatlimini közetsek, 4 xil küch körilidu: birinchisi, sabiq kommunist rehberlerning uruq-ewladliri؛ ikkinchisi, bularning quda-baja, kélin-köyughul qatarliq uruq ‏- tughqanliri؛ üchinchisi, iqtisadiy küchige tayinip rehberlik ornini pulgha sétiwalghan menpe'etperestler. Tötinchisi xoshametke tayinip aktip xizmetke tayinip töwendin yamiship chiqqanlar. Axirqi üch xil kishilerde démokratik siyasiy angla emes, héchqandaq bir siyasiy ang yoq, saghlam bir exlaq qarishimu yoq.

Siyasiy özgürüsh az éhtimalliq

Aptor pikirini dawamlashturup mundaq deydu: "siyasiy özgirishni ghayisi öz menpe'etidin halqighan kishilerla qilalaydu. Ghayisi özidin halqighan kishiler ikki xil kishilerdin chiqidu: biri, diniy étiqadi bar kishiler؛ yene birsi siyasiy ghayisi bar kishiler. Nöwettiki hakimiyet qatlimidin mundaq süpettiki kishiler yéqinqi 10 yil ichide chiqishi az bir éhtimalliq."

Aptor, xitayning démokratiyilishishide siyasiy özgirish yolidin chong ümid kütüshke bolmaydighanliqini otturigha qoyush bilen bille, bu yoldin pütünley ümid üzüwetmeslik kéreklikini tekitlep mundaq deydu: sabiq sowit ittipaqida gorbachipmu, yéltsinmu eslide kommunizm terbiyisni alghan kommunistlardin idi. Emma dunya weziyitining tereqqiyati ularning dunya qarishida tüptin burulush peyda qildi. Jang keyshining oghli jang jinggomu eslide sowit ittipaqida kommunist angda terbiyilen'gen idi.U teywen'ge kelgendin kéyin xelqara démokratik pikir éqimining tesiride, idiyiside tüp xaraktérlik özgirish boldi. Démek, xitay kommunist hakimiyet qatlimimu mushundaq bir özgirish peyda qilishqa righbetlendürülüshi kérek, emma bu, xitayni démokratiyileshtürüshning asasliq yoli bolup qalmasliqi kérek.

Xitayning démokratiyilishishining "Uyghurlargha paydisi yoq" mu yaki "az bolsimu paydisi bar" mu?

Emdi biz, xitay démokratiyisi jéng shiwuning pikirini tonushturushni mushu nuqtida toxtitip, témini Uyghur siyasiy mulahizichilirining qarashlirigha yötkeymiz.

Xitayda bolidighan her qandaq bir özgirish Uyghur menpe'etige wastiliq yaki biwaste, ijabiy yaki selbiy nuqtidin tesir körsitidu. Shunga Uyghur pa'aliyetchiliri xitay démokratik herikitini yéqindin közitidu. Uyghur pa'aliyetchiliri arisida, xitayning démokratiyilishishining Uyghur mesilisige körsitidighan tesiri heqqide her xil qarashlar mewjut, bularni ikki chong türge ayrish mumkin.

Bir türdikiler, xitayning démokratiyilishishini Uyghurlar üchün héch paydisiz hetta ziyanliq dep qaraydu. Bu pikirdikiler, tarixiy tejribilerni chiqish qilip turup, xitay milliti teripidin qurulghan her qandaq bir partiye yaki guruh xitay millitining menpe'eti üchün xizmet qilidu. Uyghurlar bilen xitay arisidiki ziddiyet antogonik ziddiyet yeni muresse qilghili bolmaydighan ziddiyet bolghini üchün, xitay démokratik herikitidin ümid kütüsh tarixni tekrarlaydu dep qaraydu we bular xitay démokratchiliri bilen her qandaq bir shekildiki uchrishish yaki hemkarliqni ret qilidu.

Yene bir türdikiler, xitayning démokratiyilishishini, Uyghur mesilisni tüptin hel qilmaydu, emma, Uyghurlarning az bir qisim hoquqining bolsimu qolgha qaytip kélishige we Uyghur milliy herikitining yene bir qedem algha bésishigha seweb bolidu dep qaraydu. Bu qarashtikiler dunyaning nöwettiki weziyitini chiqish qilip turup, Uyghurlarning musteqilliq telipini qollap ashkara ipade bildürgen xitay démokratchiliri bilen, zörür tépilghanda hemkarlishishni ziyanliq emes dep qaraydu. Amérikida yashawatqan ilshat ependining pikiri mana bu xil qarashqa ige Uyghur ziyaliylirining misali.

Yuqiriqilar, xitayning démokratiyilishishi we Uyghur mesilisi heqqidiki bir qisim qarashlardur. Bu témidiki qarashlarni bundin kéyinki programmilirimizda dawamliq anglitimiz. (Shöhret hoshur)