Хитайниң демократийилишиш мумкинчилики вә уйғур мәсилиси (2)

• Мухбиримиз шөһрәт һошурниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Тарихта адаләтсиз җәмийәтни өзгәртишниң иккила йоли болған. Бири ислаһат, йәнә бири инқилаб. Җәмийәт түзүминиң вә қурулмисиниң мәлум бир қисмини өзгәртиш ислаһаттур, пүтүнләй өзгәртиш инқилабтур. Нөвәттики хитай коммунист һакимийитиниң мәйли түзүм, мәйли қурулмисидин болсун сақлап қелишқа тегишлик һеч бир йери йоқ. Шуңа хитайни демократийиләштүрүш демәк инқилаб қилиш демәктур.

"Һәрбий өзгириш арқилиқ, мәвҗуд түзүмни өзгәртиш йәнә бир хил инқилаб шәкли"

юқирида дейилгәнләр, хитай демократчиси, җең шивуниң "хитайни демократийиләштүрүшниң конкрет йоллири" намлиқ мақалисидин үзүндидур. Инқилабни тинчлиқ шәклидики инқилаб вә зорлуқ шәклидики инқилаб дәп иккигә айриған аптор, хитайни демократийиләштүрүштә, тинчлиқ йоли асаси йол болуш керәк дәп тәшәббус қилиш билән биргә зорлуқ йолиниму нөвити кәлгәндә чәткә қақмаслиқ керәкликини оттуриға қойған вә хитайни демократийиләштүрүштә хәлқара еқимни көздә тутуш қанчә муһим болса, хитайниң әмәлий әһвалини көздә тутушму шунчә муһим дәп әскәрткән.

Хитайниң демократийигә өтүшиниң иккинчи мумкинчилик шәклини һәрбий өзгириш дәп қариған аптор, бу мумкинчиликниң нисбити һәққидә мулаһизә йүргүзүп мундақ дегән: "һәрбий өзгириш арқилиқ, мәвҗуд түзүмни өзгәртиш йәнә бир хил инқилаб шәкли. Һәрбий өзгириш қораллиқ болушиму мумкин, тинчлиқ билән болушиму мумкин; әмма бу йәрдә әң муһим мәсилә, һәрбий өзгириш билән тикләнгән һакимийәт, демократийини илгири сүрәмду - сүрмәмдудин ибарәт."

Аптор пикрини мундақ давамлаштуриду: " дуня тарихида, һәрбий өзгириш арқилиқ, дөләт түзүмини түптин өзгәрткән әһвал көп көрүлгән; әмма һәрбий өзгириш арқилиқ демократийиләшкән дөләт болған әмәс. Хитай тарихида суң сулалисидин кейин һәрбий өзгириш болмиған. Униң үстигә, нөвәттики хитай армийисидә демократик аң бар-йоқлуқи айрим бир мәсилә."

Аптор сөзиниң хуласисида, хитайниң демократийилишишида һәрбий өзгириштин чоң үмид күтүшкә болмайдиғанлиқини әскәртиду. Хитайниң шаңхәй инқилабидики әскәр иштиракини, хитайниң 70 ‏-йилларниң ахири сиясий ислаһат дәвригә өтүштә һәрбий саһәдин йе җиәнйиңниң ролини нәзәрдә тутқан аптор, һәрбий өзгириштин тамамән үмид үзүвәтмәслик керәкликини әскәртиду һәм һәрбий өзгиришниң хитайни удул демократийә йолиға башлимисиму, демократийигә өтүш үчүн бир өткүнчи басқуч һазирлап берәләйдиғанлиқини оттуриға қойиду.

Бир қисим тәшкилат вә шәхисләрниң қарашлири

Әмди биз җең шивуниң пикирлирини тонуштурушни мушу нуқтида тохтитип туруп, темини уйғур паалийәтчилириниң көз қарашлириға йөткәймиз.

Хитай демократ җең шиву хитайни демократийиләштүрүштә тилға алған қораллиқ вә тинчлиқ күрәш шәкли мәсилиси, уйғур мәсилисини һәл қилишниң йоллири үстидики пикир саһәсидиму пәрқлиқ қарашлар мәвҗут . Шәрқи түркистан азадлиқ тәшкилати, қораллиқ қаршилиқ көрситиш йолини уйғур мәсилисини хәлқаралаштуруштики ваз кечәлмәс йол дәп қарайду. Бу тәшкилатниң рәһбири хитайниң террорчи әйиблимисини инкар қилип бәргән баянатида мундақ дегән: "дост вә дүшмәнлиримизгә, хәлқимизниң мустәқиллиқ ирадисиниң қәтийликини билдүрүш үчүн, қораллиқ қаршилиқ көрситишни ваз кечәлмәс йол дәп қараймиз."

Германийидә паалийәт елип бериватқан шәрқи түркистан учур мәркизи, уйғур миллий һәрикитидә тинчлиқ йолини тәшәббус қилиду. Әмма, вәтән ичидә йүз бәргән қораллиқ қаршилиқ һәрикәтлирини әйибләшкә болмайду дәп қарайду вә хитайниң уйғур мустәқилчилирини қораллиқ қаршилиқ көрситишкә мәҗбурлаватқанлиқини илгири сүриду. Бу тәшкилат алдинқи айда қәшқәрдә өлүмгә буйрулған уйғур мустәқилчилири һәққидә бәргән баянида мундақ дегән: "хитай шәрқи түркистанда, уйғур хәлқини пикир қилиш вә тәшкилатларға оюшуш һоқуқидин мәһрум қалдурди, тинчлиқ йолиға имкан бәрмиди. Шуңа биз мәһкумларни әркинлик җәңчилири дәп қараймиз һәм уйғур хәлқиниң мунәввәр пәрзәнтлири дәп тонуймиз."

Уйғур зиялийлиридин туйғунҗан абдувәли әпәндиниң бу һәқтики пикирлири

Соал: хитай демократчиси, хитайни демократийиләштүрүш йолида, зорлуқ йолини йәни қораллиқ қаршилиқ көрситиш йолини чәткә қеқишқа болмайдиғанлиқини оттуриға қоюпту, сизчә бу пикир уйғур миллий һәрикити үчүнму тоғриму?

Җавап: әлвәттә тоғра, һәтта бәкрәк керәк дәп қараймән. Уйғурлар мустәқиллиқ ирадисини ипадиләш үчүнла әмәс, өзиниң инсаний туйғулирини йоқатмиғанлиқини испатлаш үчүнму зорлуқ йолиға меңишқа мәҗбур. Қизлири қолидин елип кетиливатқан бир милләт үчүн, қораллиқ қаршилиқ көрситиш әҗәплинәрлик әмәс, қаршилиқ көрсәтмәслик әҗәплинәрлик.

Соал: икки тәрәпниң күч селиштурмиси көздә тутулса, зорлуқ һәрикәтлири уйғурларға зиян елип кәлмәмду?

Җавап: дуняда, мустәқиллиқ күриши қилған милләтләрниң һәммиси әскирий җәһәттин өзидин нәччә һәссә артуқ куч билән күрәш қилған вә һечқайси бири өзи билән тәң яки төвән күч билән күрәш қилмиған. Улар дүшмининиң аҗиз нуқтилириға, әҗәллик нуқтилириға һуҗум қилиш арқилиқ дүшминини мустәмликичиликтин ваз кәчтүргән . Уйғур вәзийитигә кәлсәк, уйғурлар бүгүн зиянни йәткичә тартиватқан милләт. Пәқәт хироинниң вә әйдиз кесилиниң зиянкәшликигә учрап өлүп кетиватқанларниң сани һесабланса, бу йәрдә бир уруш чиқими оттуриға чиқиду. Мениңчә, уйғурлар үчүн бүгүн зиян тартиш мәсилиси мәвҗут әмәс, вәтән қолдин кетиш билән зиянниң чоңини тартип болған. Мән уйғур мустәқиллиқ һәрикитидә, хәлқара қанунға хилап кәлмәйдиған барлиқ йол, барлиқ шәкил, барлиқ усул тәң синилиши керәк дәп қараймән.

Уйғур тәшкилатлири болса, арисида бар болған бу пәрқләрни пәқәт миллий һәрикәт давамида йол вә шәкил җәһәттики пәрқтинла ибарәтки, нишан вә ғайидики пәрқ әмәс дейишмәктә. (Шөһрәт һошур)