Xitay démokratliri emdi chet'ellerde turup néme ish qilalaydu?

• Muxbirimiz welining bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Buningdin 18 yil burun, 1989 ‏- yili béyjingda qozghalghan parixorluqqa qarshi turush we démokratik tüzüm tikleshni nishan qilghan démokratiye we erkinlik herikiti, kommunist armiyisi teripidin tyen'enmén meydanida 4 ‏- iyun küni qanliq basturulghandin kéyin, xitaydin qéchip chiqip, démokratik heriketlirini 10 nechche yildin buyan chet' ellerde dawamlashturuwatqan kishilerdin 100 dek adem yéqinda nyuyork shehiride jem bolup, junggo démokratchiliri buningdin kéyin nege bérip nede turidu? dégen témida söhbet ötküzdi.

Xitay démokratlirining arzu-armanliri yenila aktip

Amérika awazning bayan qilishiche, nyuyork shehiridiki kuyinsi rayonda, 'béyjing bahari jurnili' ning muherriri xuping ependining ömür musapisini eslesh nami bilen toplinip ötküzülgen bu söhbette nahayiti ehmiyetlik témilar otturigha qoyulghan.

Meshhur ziyaliylardin jéngyi ependining sözi bilen éytqanda, gerche bu démokratchilar shunche köp yil heriket élip barghinigha yarisha, xitayda siyasiy jehette téxiche mu'eyyen bir özgirish peyda bolmighan bolsimu, lékin ular öz nishani üchün körsetken tirishchanliqining qimmiti körülmey qalmidi we bu qimmet hélimu ünümini jari qilmaqta. Chünki xitay xelqining erkinlik, démokratiye ghayisi pütün insaniyetning démokratiye we erkinlik ghayisi bilen ortaq. Bu roh meghlup bolidighan roh emes.

Xitayda özgirish bolidighanliqi muqerrer

Xitay démokratlirining qarishiche, 10 nechche yildin buyan xitayda iqtisad üzlüksiz tereqqi qildi, xelqning turmushi yaxshilandi, erkinlikning da'irisimu melum derijide kéngeydi. Bundaq ehwal astida daghdughiliq démokratiye we erkinlik heriketlirini qozghash bir qeder qéyin boldi.

‏-‏-‏- Xelq xitaydiki hazirqi tüzümning heqiqeten bir nachar tüzüm ikenlikini bilip yetti, ‏-‏-‏- deydu uzundin buyan xitay démokratlirini qollap kéliwatqan prinston uniwérsitétining proféssori péri link ependi, ‏-‏-‏- bu bilimning özi xitayda, meyli qandaqla shekilde bolmisun, haman birxil özgirish peyda qilidighanliqi muqerrer. Uning qarishiche, buningdin kéyin, gerche démokratik heriketler yene yéngi tosalghulargha duch kelsimu, xelqni erkinlik arzusi haman ghelibige bashlaydu.

Tosalghu we ongushluq xuping ependining qarishiche, 4 ‏- iyundiki wehime xelqqe qorqunch élip kelgen idi, shuningdin kishiler dawamliq wehime chekkendin köre, maddi turmush yaxshilansa, hazirche shuninggha razi bolup turushqa mejbur boldi. Démek maddi turmushning yaxshilan'ghanliqi démokratiyini emelge ashurushning yolini tosup qoydi. Emma uningdin kéyin, kommunist baywechchiliri özining heqqaniy bolmighan mal- mülkini qanunlashturuwélish meqsitige yétish üchün, jem'iyettiki bayliqlarni dawamliq igiliwélip, köp sanliq xelqni namrat qalduruwatqanliqidin ibaret bu weqe hazir yene démokratiyige türtke bolmaqta.

Démek, hazir junggoda ewj éliwatqan kishilik hoquqni qoghdash herikiti chet'ellerde dawamliship kéliwatqan démokratik heriketlerning nishani bilen bir yolgha kirip qaldi. Bu bir yéngi weziyet. Bundaq weziyette medeniyet yawuzluqning, démokratiye mustebitlikning ornini igillishi muqerrer.

Xitay kommunist partiyining mustebitliki hazir chékige yetti

Xitaydin qéchip chiqqan démokratlarning 10 nechche yildin buyan chet' ellerde dawamlashturghan heriketliri, 1993 ‏- yiligha kelgende parchilan'ghan idi. Buning bilen neziriye parchilandi, küch parchilandi. Shuningdin kéyin, qaytidin birlikke kélimiz, dep nechche yilghiche ichki qisimda jédel boldi, ‏-‏- dep mulahize qilidu xitay démokratiye birleshmisining toranto shöbisi mudiri lyushawfu. Uning qarishiche, 1993 ‏- yili washin'gtonda yüz bergen parchilinish, 2006 ‏- yili 6 ‏- ayda bérlinda échilghan yighinda hel boldi.

Bu yighin'gha xitaydin qéchip chiqip chet' ellerde démokratik heriket élip bériwatqan herxil partiye guruh wekillirila emes, tibet , shinjang, mongghuliye wekilliri we xitay xelqining démokratik heriketlirini qizghin qollawatqan her qaysi döletlerdiki meshhur siyasiy erbablar qatnashqan idi. Bu yighin'gha hetta bérma, kambodzha wyétnam qatarliq döletlerdinmu wekil keldi. Yighin ehli, xuddi féy lyang yong ependi éytqandek, xitay kommunist hökümiti iqtisadiy jehette bash kötürgendin kéyin, dunyada eng chong mustebit qorghini bolup qaldi, hazir dunyada sowét ittipaqidin kéyinki eng chong kommunist tehditi xitay hökümiti, dégen köz qarashta birlikke kelgen idi.

Yighin ehli yene , 11 ‏- séntebir weqesidin kéyin pütün dunya térrorchiliq bilen kommunist mustebitlikige birdek qarshi turush lazimliqi bérilip yetti, hazir dunyada térrorchiliq bilen kommunist mustebitlikige birdek qarshi turush lazim bolup qaldi, xitayda kommunist partiyining mustebitliki hazir chékige yetti dégen köz qarashta birlikke keldi. Neziriye jehettiki bundaq bösüsh xaraktérliq ilgirileshtin kéyin, emeliyet jehette bolsa, hazir xitayda xelq ichide ewj éliwatqan kishilik hoquqni qoghdash herikiti bilen xitay démokratlirining chet' ellerde dawamlashturuwatqan démokratiye we erkinlik herikitining nishani bir yolgha kirdi. Bu bir yéngi weziyet. (Weli)