Хитай америкиниң кишилик һоқуқ вәзийити һәққидә доклат елан қилди

Америкиниң кишилик һоқуқ вәзийити һәққидә доклат елан қилип, вашингтонниң кишилик һоқуқ доклатини рәт қилиш хитайниң әнәнисигә айлинип қалди. Хитай һөкүмити америка ташқи ишлар министирлиқиниң доклатидики әйибләшләрни рәт қилмақта.

Америка доклатида хитайниң кишилик һоқуқ хатирисини әйиблигән

Америка ташқи ишлар министирлиқи чаршәнбә күни елан қилған дуняниң кишилик һоқуқ вәзийити һәққидики йиллиқ доклатида, бейҗиң даирилирини хиянәтчилик, мәтбуат әркинликини бастуруш, пуқраларни халиғанчә қолға елиш вә тутқун қилиш һәмдә аз санлиқ милләтләрниң мәдәнийәт, диний етиқад әркинлики қатарлиқ мәсилиләр бойичә әйиблигән.

Доклатниң уйғурлар һәққидики қисимида, "сиясий вә иқтисади органларниң хәнзулар тәрипидин контрол қилиниши шинҗаң вәзийитини җиддийләштүрүветиш ролини ойнимақта. Гәрчә һөкүмәтниң сиясити шинҗаң иқтисадини тәрәққий қилдуруш болсиму, лекин хәнзулар буниңдин бир тәрәплимилик бәһриман боливатиду" дәп йезилған. Америкиниң кишилик һоқуқ доклатини рәт қилған хитай һөкүмити, америкиниң алди билән өзиниң мәмликәт ичидики кишилик һоқуқ вәзийитигә көңүл бөлүшини тәләп қилди.

Америка ташқи ишлар министири кондилиза райис, чаршәнбә күни доклат елан қилиш мунасивити билән өткүзгән ахбарат елан қилиш йиғинида, америкиниң кишилик һоқуқ мәсилидә үстигә алған мәҗбурийәтлирини вә демократийә вәдисини тәкитлигән. Райис "биз чоқум демократийә йолида күрәш қилип, дуняниң һәр қайси җайлиридики техиму яхши һаят кәчүрүш үмиди билән яшаватқан инсанларға ярдәм қилишимиз керәк" дәйду.

Хитай: америка демократийиси "байларниң оюни

Хитай дөләт кабинти пәйшәнбә күни америкиниң хитай кишилик һоқуқи вәзийити һәққидики доклатиға қарши елан қилған америкиниң 2005 - йилдики кишилик һоқуқи вәзийитигә даир доклатида, америкини мәхпий аңлаш, ирқий кәмситиш вә мәһбусларни харлаш қатарлиқ мәсилиләрдә кишилик һоқуққа хилаплиқ қилмақта, дәп тәнқидлиди.

Хитай һөкүмити йеқинқи 7 йилдин бери америкиниң кишилик һоқуқ вәзийити һәққидә доклат елан қилип келиватиду. Хитай дөләт кабентиниң америка кишилик һоқуқ вәзийити һәққидики доклатида, америка демократийисини "байларниң оюни", дәп тәнқидләш билән биргә, америкида җинайәт садир қилиш нисбитиниң юқирилиқи, мәхпий аңлаш, мәһбуслар мәсилиси вә америка армийисиниң ирақтики һәрикити қатарлиқларни тилға алди.

Шинхуа ахбарат агентлиқиниң хәвәр қилишичә, хитай тәрәпниң доклатида "биз америка һөкүмитини өзидики кишилик һоқуқ мәсилисигә йүзлинишкә, өзиниң һәрикитини тәкшүрүп беқишқа, әмәлий һәрикити билән кишилик һоқуқ вәзийитини өстүрүшкә чақиримиз" дәйду.

Америка ташқи ишлар министирлиқи доклатида хитай даирилирини пуқраларниң хәт, телефон вә електроник алақисини назарәт қилиш, әдлийә сестимисини сиясийлаштуруш, мәҗбурий бала чүшүрүш вә қисирлаштуруш, гезит, җорналларни тақаш, намайишчиларни қолға елиш вә бастуруш, аз санлиқ милләтләрниң дини вә мәдәнийитигә зәрбә бериш қатарлиқ мәсилиләрдә әйиблигән.

Ху җинтав америкиға келиштин бурун хитайдики кишилик һоқуқни көзәтсун

Америкиниң доклати хитай дөләт рәиси ху җинтав келәр айда вашингтонни зиярәт қилмақчи болуватқан бир чағда елан қилинди. Ахбарат елан қилиш йиғинида америка ташқи ишлар министирлиқиниң ярдәмчи министири бәррий лорн крон, "мән хитайниң рәиси ху җинтав америкини зиярәт қилиштин бурун кишилик һоқуқ мәсилисини көздин кәчүрүп чиқишини үмид қилимән. Биз ху җинтавниң зияритидин кейин хитай билән кишилик һоқуқ сөһбитиниң йеңи рамкилири бойичә музакирә елип беришни үмид қилимиз," дәйду.

Лекин хитай дөләт кабинти америкиға қарши доклат елан қилиш билән биргә, шу күни хитай ташқи ишлар министирлиқи америкиниң доклатиға қайтурған инкасида вашингтонға етираз билдүрди. Хитай ташқи ишлар министирлиқи баянатчиси чин гаң, "америка ташқи ишлар министирлиқиниң йиллиқ доклати асасий әмәлийәтни чиқиш қилмиған. Җуңгониң кишилик һоқуқ әһвалини йәнә бир қетим қарғуларчә тәнқид қилинди. Биз буниңға қәти қарши туримиз вә буниңдин мәмнун болмиғанлиқимизни билдүримиз" дәйду.

Америкиниң доклатида уйғурларға көп йәр берилгән

Америка ташқи ишлар министирлиқи, доклатиниң уйғурларға даир қисимида өлүм җазалири һәққидә тохтилип, "шинҗаңда даириләр тәрипидин бөлгүнчилик билән әйибләнгән уйғурлар өлүм җазасиға һөкүм қилинмақта. Бәзи көзәткүчиләр, буниң сиясий мәқсәтлик елип бериливатқанлиқини илгири сүрмәктә " дәп язған.

Мәһбусларға тән җазаси бериш мәсилиси һәққидә тохталғанда, б д т назарәтчи әмәлдари новак "аилә черкав әзалири, фалунгоң муритлири, тибәтләр вә уйғур мәһбуслар тән җазасиниң обйектиға айланғанлиқини байқиған," дәйду.

Америка ташқи ишлар министирлиқи доклатида "адилҗан обулқасим вәқәси" ни алаһидә тилға алди. Доклатта " аммиви тәшкилатларниң игилишичә, һөкүмәт даирилири йеқинда 1995 - йили қолға елинған уйғур оқуғучи адилҗан обулқасимниң 2003 - йили тибирколюз кесили билән түрмидә өлүп кәткәнликини етирап қилған" дәп көрсәтти.

Доклатта , уйғур кишилик һоқуқ паалийәтчиси рабийә қадир һәққидә тохтилип, "түрмидин қоюп берилгән уйғур сиясий мәһбус рабийә қадирниң сода шериклири өткән йили 5 - айдин 10 - айғичә тутқунға учриди. У, 3 - айда қоюп берилгәндин кейин униң пәрзәнтлири бир қанчә хил әйибләшләр билән аваричиллиққа учриди " дәйду.

Доклатта әскәртишичә, " өткән йилларда уйғур сәнити вә әдәбиятиға даир әсәрләр тарихни бурмилиған, бөлгүнчилик тәшвиқ қилинған, дегәндәк қалпақлар билән ашкара йоқ қилинған. "Қәшқәр әдәбияти" ниң муһәррири күрәш һүсәйин қатарлиқ уйғур язғучи вә муһәррирләр һөкүмәт даирилири тәрипидин бөлгүнчиликни тәшвиқ қилди, дәп қаралған әсәрләрни нәшр қилған яки язғанлиқи үчүн түрмигә ташланған."

Әмма хитай дөләт кабенти елан қилған доклатта, америка өзини даим демократийиниң үлгиси, дәп һесаблайду вә буни дуняға таңмақчи болиду. Әмәлийәттә америка демократийиси ' байларниң оюни ' дәп язған. (Әркин)