Xitay amérikining kishilik hoquq weziyiti heqqide doklat élan qildi

2006-03-10

Amérikining kishilik hoquq weziyiti heqqide doklat élan qilip, washin'gtonning kishilik hoquq doklatini ret qilish xitayning en'enisige aylinip qaldi. Xitay hökümiti amérika tashqi ishlar ministirliqining doklatidiki eyibleshlerni ret qilmaqta.

Amérika doklatida xitayning kishilik hoquq xatirisini eyibligen

Amérika tashqi ishlar ministirliqi charshenbe küni élan qilghan dunyaning kishilik hoquq weziyiti heqqidiki yilliq doklatida, béyjing da'irilirini xiyanetchilik, metbu'at erkinlikini basturush, puqralarni xalighanche qolgha élish we tutqun qilish hemde az sanliq milletlerning medeniyet, diniy étiqad erkinliki qatarliq mesililer boyiche eyibligen.

Doklatning Uyghurlar heqqidiki qisimida, "siyasiy we iqtisadi organlarning xenzular teripidin kontrol qilinishi shinjang weziyitini jiddiyleshtürüwétish rolini oynimaqta. Gerche hökümetning siyasiti shinjang iqtisadini tereqqiy qildurush bolsimu, lékin xenzular buningdin bir tereplimilik behriman boliwatidu" dep yézilghan. Amérikining kishilik hoquq doklatini ret qilghan xitay hökümiti, amérikining aldi bilen özining memliket ichidiki kishilik hoquq weziyitige köngül bölüshini telep qildi.

Amérika tashqi ishlar ministiri kondiliza rayis, charshenbe küni doklat élan qilish munasiwiti bilen ötküzgen axbarat élan qilish yighinida, amérikining kishilik hoquq mesilide üstige alghan mejburiyetlirini we démokratiye wedisini tekitligen. Rayis "biz choqum démokratiye yolida küresh qilip, dunyaning her qaysi jayliridiki téximu yaxshi hayat kechürüsh ümidi bilen yashawatqan insanlargha yardem qilishimiz kérek" deydu.

Xitay: amérika démokratiyisi "baylarning oyuni

Xitay dölet kabinti peyshenbe küni amérikining xitay kishilik hoquqi weziyiti heqqidiki doklatigha qarshi élan qilghan amérikining 2005 - yildiki kishilik hoquqi weziyitige da'ir doklatida, amérikini mexpiy anglash, irqiy kemsitish we mehbuslarni xarlash qatarliq mesililerde kishilik hoquqqa xilapliq qilmaqta, dep tenqidlidi.

Xitay hökümiti yéqinqi 7 yildin béri amérikining kishilik hoquq weziyiti heqqide doklat élan qilip kéliwatidu. Xitay dölet kabéntining amérika kishilik hoquq weziyiti heqqidiki doklatida, amérika démokratiyisini "baylarning oyuni", dep tenqidlesh bilen birge, amérikida jinayet sadir qilish nisbitining yuqiriliqi, mexpiy anglash, mehbuslar mesilisi we amérika armiyisining iraqtiki herikiti qatarliqlarni tilgha aldi.

Shinxu'a axbarat agéntliqining xewer qilishiche, xitay terepning doklatida "biz amérika hökümitini özidiki kishilik hoquq mesilisige yüzlinishke, özining herikitini tekshürüp béqishqa, emeliy herikiti bilen kishilik hoquq weziyitini östürüshke chaqirimiz" deydu.

Amérika tashqi ishlar ministirliqi doklatida xitay da'irilirini puqralarning xet, téléfon we éléktronik alaqisini nazaret qilish, edliye séstimisini siyasiylashturush, mejburiy bala chüshürüsh we qisirlashturush, gézit, jornallarni taqash, namayishchilarni qolgha élish we basturush, az sanliq milletlerning dini we medeniyitige zerbe bérish qatarliq mesililerde eyibligen.

Xu jintaw amérikigha kélishtin burun xitaydiki kishilik hoquqni közetsun

Amérikining doklati xitay dölet re'isi xu jintaw kéler ayda washin'gtonni ziyaret qilmaqchi boluwatqan bir chaghda élan qilindi. Axbarat élan qilish yighinida amérika tashqi ishlar ministirliqining yardemchi ministiri berriy lorn kron, "men xitayning re'isi xu jintaw amérikini ziyaret qilishtin burun kishilik hoquq mesilisini közdin kechürüp chiqishini ümid qilimen. Biz xu jintawning ziyaritidin kéyin xitay bilen kishilik hoquq söhbitining yéngi ramkiliri boyiche muzakire élip bérishni ümid qilimiz," deydu.

Lékin xitay dölet kabinti amérikigha qarshi doklat élan qilish bilen birge, shu küni xitay tashqi ishlar ministirliqi amérikining doklatigha qayturghan inkasida washin'gton'gha étiraz bildürdi. Xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi chin gang, "amérika tashqi ishlar ministirliqining yilliq doklati asasiy emeliyetni chiqish qilmighan. Junggoning kishilik hoquq ehwalini yene bir qétim qarghularche tenqid qilindi. Biz buninggha qet'i qarshi turimiz we buningdin memnun bolmighanliqimizni bildürimiz" deydu.

Amérikining doklatida Uyghurlargha köp yer bérilgen

Amérika tashqi ishlar ministirliqi, doklatining Uyghurlargha da'ir qisimida ölüm jazaliri heqqide toxtilip, "shinjangda da'iriler teripidin bölgünchilik bilen eyiblen'gen Uyghurlar ölüm jazasigha höküm qilinmaqta. Bezi közetküchiler, buning siyasiy meqsetlik élip bériliwatqanliqini ilgiri sürmekte " dep yazghan.

Mehbuslargha ten jazasi bérish mesilisi heqqide toxtalghanda, b d t nazaretchi emeldari nowak "a'ile chérkaw ezaliri, falun'gong muritliri, tibetler we Uyghur mehbuslar ten jazasining obyéktigha aylan'ghanliqini bayqighan," deydu.

Amérika tashqi ishlar ministirliqi doklatida "adiljan obulqasim weqesi" ni alahide tilgha aldi. Doklatta " ammiwi teshkilatlarning igilishiche, hökümet da'iriliri yéqinda 1995 - yili qolgha élin'ghan Uyghur oqughuchi adiljan obulqasimning 2003 - yili tibirkolyuz késili bilen türmide ölüp ketkenlikini étirap qilghan" dep körsetti.

Doklatta , Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchisi rabiye qadir heqqide toxtilip, "türmidin qoyup bérilgen Uyghur siyasiy mehbus rabiye qadirning soda shérikliri ötken yili 5 - aydin 10 - ayghiche tutqun'gha uchridi. U, 3 - ayda qoyup bérilgendin kéyin uning perzentliri bir qanche xil eyibleshler bilen awarichilliqqa uchridi " deydu.

Doklatta eskertishiche, " ötken yillarda Uyghur sen'iti we edebiyatigha da'ir eserler tarixni burmilighan, bölgünchilik teshwiq qilin'ghan, dégendek qalpaqlar bilen ashkara yoq qilin'ghan. "Qeshqer edebiyati" ning muherriri küresh hüseyin qatarliq Uyghur yazghuchi we muherrirler hökümet da'iriliri teripidin bölgünchilikni teshwiq qildi, dep qaralghan eserlerni neshr qilghan yaki yazghanliqi üchün türmige tashlan'ghan."

Emma xitay dölet kabénti élan qilghan doklatta, amérika özini da'im démokratiyining ülgisi, dep hésablaydu we buni dunyagha tangmaqchi bolidu. Emeliyette amérika démokratiyisi ' baylarning oyuni ' dep yazghan. (Erkin)