Хитай канада нефит ширкити енкананиң еквадордики мүлкини сетивалди

• Ихтияри мухбиримиз камил турсунниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

2003-Йили 13-сентәбир күни бүгүр наһийисидики бир нефитликтә тартилған рәсим. AFP

Канаданиң иккинчи чоң нефит ширкити енкананиң еквадордики мүлкини хитайниң дөләтлик нефит вә тәбиий газ ширкитигә қарашлиқ андес нефит ширкити 1 милярд 420 милйон долларға сетивалди. Енкана ширкитиниң билдүрүшичә, канада билән хитайдин ибарәт икки тәрәп, бу содиниң барлиқ рәсмийәтлирини тамамлап болған. Канада ахбарат агентлиқиниң мәлуматқа қариғанда, хитай нефит ширкити сетивалған канада нефит ширкити енкананиң еквадордики мүлки - нефитлик вә нефит турубиси һоқуқлирини өз ичигә алидикән.

Франсийә ахбарат агентлиқи бу содини җәнуби америка дөләтлири нефит саһәси тарихидики әң чоң сода дәп баһа бәрди.

Йеқинқи йиллардин буян хитай һөкүмити канада нефитигә алаһидә қизиқмақта. Бултур хитай нефит ширкити канада қазақистан нефит ширкитини сетивалғаниди. Канада гезитлиридики мәлуматларға қариғанда, хитай нефит ширкити, әнглийә нефит ширкитиниң кандадики мүлкини сетивелиш һәққидиму сөһбәтләшмәктә икән.

Хитай һөкүмитиниң чәтәл енергийә ширкәтлирини сетивелиш долқуни хәлқара җәмийәтниң диққитини қозғимақта

Енергийә еһтияҗи барғансери ешип барған хитай дуня миқясида пүтүн күчи билән енергийини қолға кәлтүрүш вә чәтәл енергийә ширкәтлирини сетивелиш һәрикәтлирини җиддиләштүрмәктә.

Хитайниң бу урунушлири әслидила җидди боливатқан енергийә базириниң тәртипини қалаймиқанлаштуривәткән вә нефит баһасиниң өрлишини кәлтүрүп чиқарғанлиқтин, бу нефит импорт қилишқа тайинидиған дөләтләрниң наразилиқини қозғимақта. Шуңа хитайниң чәтәл нефит ширкәтлирини сетивелиш һәрикәтлири бәзидә тосалғуларғиму учримақта. Алдинқи йили америка дөләт мәҗлиси хитайниң дөләт игиликидики нефит ширкитиниң унокал нефит ширкитини сетивелиш урунишини тосуп қойғаниди. Хитай һөкүмити буни чәтәлдики җуңгоға қарши күчләрниң иғвагәрчилик һәрикити, дәп чүшәндүрди.. Хитай даирлири йеқинда, аталмиш чәтәлдики дүшмән күчләрниң, хитайға қарши кәйпиятни қозғимаслиқ үчүн, чәтәл нефит ширкәтлирини сетивалғанда, давраң салмаслиқни вә уни төвән тәләппузда бир тәрәп қилишни тәләп қилди. Мәлуматларға қариғанда, һазир нефит вә тәбиий газ ишләпчиқарғучи чоң дөләт һесабланған канада, 2010 йилиға барғанда нефит билән тәминләйдиған дунядики әң чоң дөләт болуп қалидикән. Шуңа хитай канадаға алаһидә қизиқидикән.

Хитай канаданиң енергийә мәнбәлиригә қол тиқса, түрлүк тосалғуларғиму дуч келиду?

Хитайниң канада нефитликидин өз несивисини елиши үчүн тосалғуларму йоқ әмәс икән. Канададики мутләқ көп сандики нефитлик проҗектлири хусусй ширкәтләр вә чәтәл ширкәтлириниң контроллиқида болғанлиқи үчүн, хитай нефит ширкитиниң бу нефитликләрдин пай елиши асанға тохтимайдикән. Канададики нефит мутәхәссисилириниң тәһлиличә, канада нефит ширкәтлири пай чәклириниң үзлүксиз өрлишиму, хитай ширкәтлириниң канада енергийә мәнбәлирини қолға кәлтүрүш пурситини азайтидикән. Канададики иқтисадшунас җәф робинниң көрситишичә, алберта өлкисидики нефитлик 2010 йилиға барғанда сәуди әрәбистанниң орнини алидикән. Шундақла дунядики нефит мәнбәлирини контрол қилиш һоқуқи сәуди әрәбистани вә оттура шәрқ районидин канадаға йөткилидикән.

Хитайниң канада нефитликини қолға кәлтүрүш тиришчанлиқи америкиниң тосалғусиғиму дуч келидикән. Йеқиндин буян, америка һөкүмити канада нефитликигә диққәт қиливатқанлиқини тәкитләш билән биргә, узақтики хитайниң өз қошнилириниң енергийә мәнбәлирини игилишигә қарита наразилиқиниму ипадилмәктә.

Канададики сияси анализчи юән миң, хитай алдинқи йили америкиниң уникол нефит ширкитини сетивалғанда америкида бу содиға қарши садаларниң көтүрүлгәнлигини, амма бу қетим хитай канада нефит ширкитиниң еквадордики мүлкини сетивалғанда канадада бундақ саданиң болмиғанлиқиниң сәвәблири һәққидә тохтилип мундақ дәйду:

"Канада асаслиқ нефит ишләпчиқарғучи дөләт, лекин америка әң көп енергийә истимал қилидиған дөләт. Өзи ишләпчиқарған нефит өзини қамдиялмайду вә чәтәлдин импорт қилишқа тайиниду. Бундақ әһвалда өзиниң земинидики нефит, юшурун рәқиби болған хитай тәрипидин контрол қилинса, америкиниң хәвипсизлики үчүн һәқиқәтән тәһдит болиду. Шуңа америка дөләт мәҗлиси буниңға көңүл болди. Канада буниңға охшимайду.. Нефит мәнбәси интайин мол. Хитай һәрқанчә қилсиму, бир қисминила контрол қилалиши мумкин. Бу канаданиң нефит експортиға тәсир қилалмайду. Униң үстигә хитайға сетилған бу нефит ширкитиниң паалийити чәтәлдә. Бу йәрдики асаслиқ мәсилә, америкиниң хитайдин ибарәт бир партийилик түзүмдики диктатор дөләтниң йәнә келип, униң дөләт игиликидики ширкитигә болған әндишисидин келип чиққан"

Сияси анализчи юән миң, хитайниң канада нефитигә алаһидә қизиқиши америкиға тәһдит болидиған болмайдиғанлиқи һәққидә тохтилип:

"Һазир канада ишләпчиқириватқан нефитниң 2/3 қисми америкиға експорт қилиниду. Күндилик експорт миқтари 1милйон 500 миң варил әтрапида болмақта. Әгәр мәһсулат миқтари көпәйтилмисә, америкиға қилинидиған нефит икспортиға тәсир йәткүзиду. Шуңа америка, хитай канада нефитигә қол тиқип, юқири баһада нефит сетивалса өзини тәминләватқан нефитни ақситип қоюшидин әндишә қилмақта. Амма хитай америкиниң мәнпәәти билән тоқунушуп қалмаслиқ үчүн, тәйяр нефиткә әмәс, бәлки йеңи нефитликни ечишқа бәкрәк қизиқмақта, дәйду.

юән миңниң қаришичә, хитайниң канада нефитигә қизиқишиниң йәнә бир сәвәби, өзи һазир нефит еливатқан оттура шәрқ вә африқа дөләтлириниң вәзийитидики турақсизлиқтин башқа йәнә канада нефитиниң (OPEC) йәни "нефит ишләпчиқарғучи дөләтләр тәшкилати" ниң контроллиқида болмиғанлиқи икән. Канада бу тәшкилатқа әза болмиғанлиқи үчүн мәһсулат миқдарини өз алдиға ашуралайдикән. Һәчқандақ чәклимигә учримайдикән.

Хитай енергийигә еришиш үчүн диктатор һөкүмәтләрни қоллимақта

юән миң әпәнди зияритимиз җәрянида хитайниң, ядро қораллири мәсилисидә, дуня билән қаршилишиватқан иран билән 70 милярд долларлиқ енергийә келишими имзалиғанлиқи һәққидә тохтилип, 29 30 хитай ирандин нефит сетивелиш үчүн иранниң ядро қорали мәсилисидә икки йүзлимичилик сиясәт қолланмақта. Хитайниң өз мәйданини ениқ ипадилимигәнлики иранға хата сигнал берип, униңда хитай бизниң ядро қоралини тәрәққи қилдуришимизни қоллайду, дегән тәсиратни пәйда қилмақта. Хитай енергийини қолға кәлтүрүш үчүн диктатор һөкүмәтләрни қоллимақта вә уларға мәдәт берип кәлди, дәйду.

Хитай һөкүмити 11-сентәбир вәқәсидин кейин иран, сәуди әрәбистан, венесуела вә африқидики судан қатарлиқ диктатор дөләтләр билән енергийә һәмкарлиқини күчәйткәниди. Канада мәтбуатлириға қариғанда, хитайниң канада нефитликигә қизиқиши пәқәт нефит үчүнла әмәс икән. Хитайниң асаслиқ көзи чүшүватқини канаданиң һазир нефит ишләпчиқириш вә нефит чәккиләштә ишлитиватқан йеңи техникилири икән. (Камил турсун )