Хитай-әрәб әллири мунасивити вә униң америкиға көрситидиған тәсири

• Мухбиримиз пәридәниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Чаршәнбә күни хитай-әрәб әллири иттипақи мунбири йиғини ахирлашқанда, хитай дөләт рәиси ху җинтав хитайниң әрәб дөләтлири билән иқтисадий һәмкарлиқни күчәйтип, сода, мәбләғ селиш, енергийә, асасий әслиһә қурулуши, пән-техника вә муһит қоғдаш қатарлиқ саһәләрдики һәмкарлиқини техиму кеңәйтиш керәкликини билдүргән.

Хитайниң көзи әрәб нефитида

Анализчилар хитайниң әрәб әллири билән болған мунасивәтни күчәйтишиниң асаслиқи техиму көп енергийә мәнбәлирини қамал қилишни мәқсәт қилғанлиқини билдүрмәктә. Хитай рәиси ху җинтав бейҗиңда әрәб әллири иттипақиниң рәиси муһәммәд вә баш секритар әмир мосалар билән көрүшүп, хитайниң әрәб әллири билән депломатик мунасивәт орнатқанлиқиниң 50 йиллиқини тәбриклиди.

Хитай ташқи ишлар министири ли җавшиңму мәзкур йиғинға қатнашқан әрәб әллириниң ташқи ишлар министирлири билән учришип, хитайниң әрәб дөләтлири билән нурғун саһәләрдә ортақ мәнпәәткә игә икәнликини, шуңа бу мәнпәәтләрниң хитай-әрәб әллири мунасивити үчүн пухта асас һазирлайдиғанлиқини билдүрди.

Америкидики иқтисадий вә ташқи ишлар сиясити ишлиридики мутәхәссисләрниң анализ қилишичә, хитайниң әрәб әллири билән болған мунасивитини яхшилишидики асаслиқ мәқсиди, техиму көп енергийә мәнбәлирини монопол қилиш.

Америка сода-санаәт комитетиниң тәтқиқатчиси әлен доландсен бу һәқтә анализ йүргүзүп, "мениң буниңдин алған биринчи инкасимниң өзи‏-нефит. Бу хитайниң асаслиқ мәқсиди.Хитай изчил түрдә дуня енергийә базирида күчиниң беричә чоң орунни игиләшкә тиришип кәлди. Әлвәттә оттура шәрқ райониниң нефит записи наһайити мол вә булар әрәб дөләтлириниң контроллуқи астида. Шуңа хитайниң әрәб әллиригә йеқинлишидин һечқандақ һәйран қелишқа болмайду" деди.

Хитай иқтисадиниң илгирилиши асаслиқи екиспортқа тайинип қалған

Доналдсен йәнә, ноқул иқтисад нуқтисидин қариғанда, хитайниң һәқиқәтән нефит ишләпчиқарғучи дөләтләр билән ортақ мәнпәәткә игә икәнликини билдүрди. Нефит ишләпчиқарғучи дөләтләр, күчлүк болған иқтисадий илгириләш арқилиқ нефитиниң сетиш соммисини сақлашни халайду. Униң үстигә хитайниң иқтисадий дуня иқтисадиниң күчлүк илгирилишигә зич бағлинишлиқ. Чүнки хитай иқтисадиниң илгирилиши асаслиқи екиспортқа тайинип қалған.

Баш шитаби америкиниң бостон шәһиридики "йәр шариға нәзәр" дегән органниң иқтисадшунас әрбаби надир һәбиби хитайниң екиспорт маллири тоғрисида тохтилип, өткәнки 5 йилдин буян хитай маллириниң дунядики башқа санаәт дөләтлиригә чоң риқабәт болғанлиқини билдүрди. Шундақла 2005‏- йили оттура шәрқ вә шималий африқидики дөләтләр импорт қилидиған малларниң йеримидин көпи хитайдин кәлгән. Хитай һөкүмити бу дөләтләргә маллирини екиспорт қилиш билән бир вақитта, улардин нефит мәһсулатлирини импорт қилған.

Америкиға болған тәсири һәққидики қарашлар

Америкидики мутәхәссисләр, әгәр хитайниң бундақ нефитни асасий нишан қилған истратегийиси, хитай күткәндәк оңушлуқ болса, у һалда буниң америкиниң иқтисадиға тәсир көрситиши мумкинликини билдүрди. Әмма улар йәнә, хитайниң буниңдин алидиған мәнпәәтиниң пәқәт қисқа мәзгиллик болидиғанлиқини пәрәз қилди.

Америка сода-санаәт комитетидики доналдсон әпәнди бу һәқтә өз көз қаришини ипадиләп, " мениңчә бу истратегийиниң асаслиқ иқтисадий тәсири болса, әгәр хитай һәқиқәтән әрәб әллириниң техиму көп нефит мәнбәсини монопол қиливалса, яки тосаттин нефит мәнбәсидә җиддийлик көрүлүп, әрәб әллири хитай күткәндәк хитайға алаһидә етибар билән нефит тәминатини берәлисә, у чағда бу әлвәттә америка вә башқа дөләтләрниң иқтисадиға тәсир көрситәләйду" деди. Лекин у йәнә, бу хил вәзийәтниң узун давамлашмайдиғанлиқини, бундақ болғанда хитай өзиниң иқтисадиниңму тәсиргә учрайдиғанлиқини әскәртти. Чүнки хитай һәддидин зиядә һалда екиспортқа тайинип қалғанлиқи үчүн, башқа дөләтләр иқтисадиниң зиянға учриши бивастә хитайғиму тәсир көрситидикән.

Доналдсон йәнә, хитайниң енергийә талишиш тиришчанлиқлири үстидә тохтилип, хитай һөкүмитиниң һазир америкиниң ирақ урушиға петип қеливатқанлиқидин интайин хушал болуватқанлиқини, шундақла хитай бу пурсәттин пайдилинип, әрәб әллиригә иттипақлишиш арзусини һәмдә америка тәсир күчиниң кеңийишигә болған ортақ әндишисини ипадиләшкә урунуватқанлиқини билдүрди.

Икки күн давам қилған хитай-әрәб әллири иттипақи мунбири җәрянида, хитай дөләт рәиси ху җинтав йәнә, һаммас тәшкилати рәһбәрликидики пәләстин һөкүмитиниң ташқи ишлар министири биләнму көрүшти. Америка башчилиқидики ғәрб әллири һаммас рәһбәрликидики бу пәләстин һөкүмитини "террорчи һөкүмәт" дәп әйибләп келиватқан болсиму, лекин хитай даирилири бу пәләстин һөкүмитини улар тәхттин чиққандин буян изчил қоллап кәлди.

Буниңдин башқа йәнә, әрәп әллири иттипақиниң баш секритари амир мосаниң ейтишичә, йиғин мәзгилидә хитай рәһбәрлири билән әрәб әллири иттипақи, дөләт пүтүнлүки мәсилисидә өз-ара сиясий ярдәмни күчәйтиш керәкликини тәкитлигән һәмдә ху җинтав әрәб әллириниң "бир җуңго" принсипида чиң туруп, тәйвәнгә қарши чиққанлиқиға рәһмәт ейтқан. (Пәридә)