Райис: җуңго һәрбий тәрәққият қурулушиға ениқлима бериш керәк

• Мухбиримиз әркинниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Америка ташқи ишлар министири кондилиза райис, пәйшәнбә күни австралийини зиярәт қилиш җәрянида унверситет оқуғучилириға сөзлимәктә. AFP

Америка ташқи ишлар министири кондилиза райис, пәйшәнбә күни австралийини зиярәт қилиш җәрянида, җуңго һәрбий тәрәққият қурулушиниң ениқлиқ дәриҗисини техиму көп ашкарилаш зөрүр вә күнсери ешип бериватқан дуняви тәсирини хәлқара иқтисади қаидиләр бойичә қоллиниш керәк, дәп көрсәтти. У австралийә баш министири ховард вә ташқи ишлар министири довнерлар билән хитайниң районда баш көтүрүватқан күчлүк дөләтлик орнини музакирә қилди. Бу мәсилә шәнбә күни өткүзүлидиған америка, австралийә вә японийә бихәтәрлик йиғининиң муһим музакирә темиси һесаблиниду.

Җуңго буниң немидин дерәк беридиғанлиқиға ениқлима бериши керәк

Хитай һөкүмити йеқинда бу йилқи һәрбий хам чотини 14 % өстүрди. Райисниң әскәртишичә, хитайниң дөләт мудапиә хам чотини 14 % өстүргәнлики наһайити көп болуп кәткән. У, австралийә ташқи ишлар министири довнер билән өткүзгән мухбирларни күтүвелиш йиғинида, "җуңго һәрбий хам чотини бу дәриҗидә өстүрүшиниң немидин дерәк беридиғанлиқини чүшәндүрүши керәк" дәп көрсәтти.

Униң әскәртишичә, буш һөкүмитиниң сиясити, җуңгониң муһимлиқи вә тәсир күчиниң өзлүксиз ешип беришиға әгишип, бу дөләтни хәлқини хәлқара системиға техиму кәң ечиветишкә илһамландуруш. Райис, "биз җуңгониң һәрбий тәрәққиятиға диққәт қиливатимиз. Биз җуңго тәрәпкә уларниң һәрбий селинмини көпәйтиш һәрикити зади немидин дерәк беридиғанлиқини, улар буниңға конкрет ениқлима бериш керәкликини уқтурған. Мән тәхмин қилалмаймән. Мән илгири совет иттипақи дөләт мудапиәсиниң статистикилиқ мәлуматлириға диққәт қилған идим. Шуңа бу хил статистикилиқ санларни бәк муәйәнләштүргили болмайду. Аңлишимчә җуңго дөләт мудапиә хам чотини 14 % өстүргән. Бу сан наһайити көп. Җуңго буниң немидин дерәк беридиғанлиқиға ениқлима бериши керәк " дәйду.

Хитай хәлқ қурултийи йеқинда баш министир вен җябавниң бу йилқи һәрбий хам чотни 7. 14 Пирсәнт өстүрүп, омуми һәрбий селинмини 35 милярд долларға чиқириш тоғрисики тәклипини тәстиқлиди. Бейҗиң һөкүмитиниң әскәртишичә, бу пуллар һәрбийләрниң кирими, һәрбий әслиһәләрни йеңилаш, тәлим - тәрбийә вә нефит баһасиниң өсүп кетиши қатарлиқ ишларға сәрп қилинидикән. Әмма бу чүшәндүрүш америка қатарлиқ дөләтләрниң әндишисини пәсәйтәлмигән.

Австралийә: хитай - австралийә мунасивитини "иҗабий түскә бай мунасивәт"

Кондилиза райисниң австралийидики зиярити вә японийә, австралийә, америка қатарлиқ 3 дөләтниң бихәтәрлик музакириси хитай мәсилисини асаси тема қилған. Хитайниң һәрбий тәрәққият мәсилиси америка билән биргә японийини охшашла биарам қилмақта иди. Австралийиниң хитай мәсилисидә америка билән пикир ихтилаби болсиму, лекин ташқи ишлар министири довнер, райис билән өткүзгән мухбирларни күтүвелиш йиғинида америка билән болған пикир ихтилапини йәңгиллитишкә урунди. У, "америкиниң хитайға тутқан сияситидә бизни биарам қилидиған тәрәпләр бар, дәп қаримаймиз " дәйду. Әмма у, австралийиниң хитай мәсилисидә өз сияси барлиқини билдүрди вә хитай - австралийә мунасивитини "иҗабий түскә бай мунасивәт" дәп көрсәтти.

Хитай әркин сода сияситигә риайә қилиши керәк

Райис, хитай билән америкиниң хәлқара мәсилиләрдә болупму шималий корийә ядро пилани, иран ядро мәсилиси вә иқтисад қатарлиқ саһәләрдә хитайниң һәмкарлиқиға рази болмиғанлиқини тилға алди. У, "иқтисадни давамлиқ ечиветишкә тоғра кәлмәктә. Әқлий мүлүк һоқуқиға һөрмәт қилишни чиң тутуш билән биргә, пул қиммитиниң базар баһасини асас қилмиғанлиқиға диққәт қилиш керәк " деди. Униң әскәртишичә, хитай иқтисадиниң көп қисимини йәнила дөләт контрол қилмақта. У, "әркин сода сияситигә риайә қилиш мәсилисидә әндишә қилишимизға йетәрлик сәвәблиримиз бар" дәйду.

Хитай: җуңгониң дөләт мудапиә сиясити "мудапиә" характерликтур

Америка, австралийә вә японийә ташқи ишлар министирлири шәнбә күни бихәтәрлик сөһбити елип барғанда, хитайниң район бихәтәрликидики ролини музакирә қилиду. японийә ташқи ишлар министири тару асо йеқинда америка Wall Street Journal гезитидә мақалә елан қилип, бейҗиң даирилирини дөләт мудапиә хам чотиниң ашкарилиқини өстүрүшкә чақирған.

Бейҗиң һөкүмити хитай һәрбий хам чоти буниңдин 10 йил илгирикигә қариғанда 10 һәссә ашқанлиқини етирап қилмақта. Таро асо мақалисидә, "җуңгониң империйә қуруш дәври ахирлашқанлиқини чүшинишини үмид қилимән" дәйду. Лекин хитай һөкүмити шәйшәнбә күни елан қилған баянатида, америка вә японийә тәрәпниң һәрбий хам чот тоғрисидики тәклипини рәт қилди.

Хитай ташқи ишлар министирлиқи баянатчиси чин гаң, "җуңгониң дөләт мудапиә сиясити пүтүнләй ашкара вә мудапиә характерликтур. Биз башқа дөләтләрниң бу мәсилигә обектип муамилә қилишини үмид қилимиз" дәп көрсәтти. (Әркин)