Америка даирилири: җоңго дәриҗидин ташқири дөләт болуш йолида илгирилимәктә

• Мухбиримиз әркинниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

2005-Йили 22-авғуст күни хитай азадлиқ армийиси қиңдавда русийә билән һәрбий маневир өткүзмәктә. AFP

Америка дөләт мәҗлиси кеңәш палатасиниң һәрбий ишлар комитети тәрипидин сәйшәнбә күни чақирилған испат бериш йиғинида, америка дөләтлик ахбарат идарисиниң башлиқи җон нигрипонти гувалиқ берип, җоңго һәрбий кеңәймичилик иқтидарини күчәйтиш йолида муқим қәдәмләр билән илгирилимәктә, дәп көрсәтти.

Нон нигрипонтиниң әскәртишичә, хитайниң иқтисади вә һәрбий саһәдики муқим тәрәққияти бейҗиңни ахири америка билән тәң туридиған дәриҗидин ташқири чоң дөләтлик орниға ериштүрүши мумкин. Җон нигропонти "йәр шарилашқан иқтисад һәрикәтләндүргүчи күч вә енергийиниң асияға қейишини кәлтүрүп чиқармақта. Җоңго бу райондики муқим сүрәт билән кеңийиватқан дөләт. Мәлум җәһәттин алғанда хитай америкиниң тәхмин қилғили болидиған риқабәтчисигә айлиниши мумкин," дәп көрсәтти.

Хитай диққитини асия дөләтлиригә

Җон нигрипонти йәнә "ташқи содиниң партлаш характерлик тәрәққияти, хитай иқтисадиниң юқири сүрәт билән өзлүксиз тәрәққиятини илгири сүрүп, бейҗиңниң хәлқарадики сияси тәсирини күчәйтмәктә. Һәрбий заманивилишиш қәдимини тезлитип, һәрбий кеңәймичилик иқтидариниң муқим қәдәмләр билән илгирилишини сақлимақта," дәйду. Нигрипонтиниң әскәртишичә, хитай диққитини асия дөләтлиригә қаратқан. У, бейҗиң асия дөләтлиридики сияси тәсирини иқтисади "һуҗум" билән күчәйтишни үмид қиливатиду. Буниң билән башқа дөләтләрдә җуңгониң күчийишидин туғулған өчмәнликни тосимақчи, дәп көрсәтти. Әмма нигрипонтиниң әскәртишичә, җоңгониң тәсир даириси вақитниң өтүшигә әгишип илгирлигән һалда кеңийиши мумкин.

Җон нигрипонти, хитайниң русийә, явропа иттипақи қатарлиқ дунядики асаслиқ күчләр билән иқтисади вә дипломатик мунасвитини күчәйтипла қалмай, йеқиндин бери латин америка вә африқидики дөләтләр билән болған дипломатик алақисини күчәйтишкә башлиғанлиқини билдүрди. У, хитайниң һәрбий тәрәққият әһвалини тилға алғанда, хитай һазир пүтүн "зиһни күчи вә ғәйритини" ишқа селип, һәрбий заманивилаштурушни қоғлашмақта вә қорал - ярақлирини йеңилимақта, дәп көрсәтти. Әмма нигрипонтиниң әскәртишичә, хитай америка билән тәң дәриҗидики чоң дөләтлик салаһийитигә игә болуш үчүн бәзи зор тосалғуларни йеңиши керәк.

Хитай дуч келиватқан әң чоң риқабәт

Хитай мәсилисидә бир дөләтниң өз һәрбий күчини қуруп өзиниң бихәтәрлики вә дөләт мәнпәәтини қоғдаш һоқуқи бар. Бирақ мән вә нурғун кишиләрниң қаришичә, хитайниң қолидики һәрбий күч уларниң бихәтәрлик мәнпәәтини қоғдашқа кетидиған һәрбий күчтин зор дәриҗидә ешип кәтти. Бу әһвалда улар мумкин болса қоллинидиған һәрикәт мәзкур районда өзиниң тәсир күчини кеңәйтиш, һәтта һәрбий кеңәймичилик қилиш болуши мумкин,

Нигрипонти, "бейҗиң дуч келиватқан әң чоң риқабәт иқтисадниң изчил тәрәққиятини сақлаш, ишсизлиқни контрол қилиш, йеза - кәнтләрниң наразилиқини пәсәйтиш, хәлқниң турмуш сәвийисини юқири көтүрүп, җәмийәттики муқимсизлиқниң алдини елиштур," дәйду. Җон нигрипонтиниң әскәртишичә, хитай бу нишанға йәтмәкчи болса маарип ислаһати, муһит бузғунчилиқини пәсәйтиш, хиянәтчиликкә қарши туруп, дөләт башқурушни түзәш қатарлиқ бәзи һалқилиқ иқтисади вә қануни мәсилиләрни һәл қилиши керәк.

Хитай диққитини асия дөләтлиригә "җоңго иқтисадиниң тәрәққияти түзүм мәсилиси вә компартийиниң пуқраларни сиясәткә арлишиштин чәкләш қатарлиқ сәвәбләр түпәйлидин тосқунлуққа учримақта," диди.

Җон нигерипонтиниң тәкитлишичә, бейҗиң даирилириниң әркинликни бастуруш сиясити хитай җәмийитиниң ички қиисмидики җәмийәт муқимсизлиқини кәлтүрүп чиқирип, хитай ташқи сияситиниң үнүмигә тәсир йәткүзүши мумкин.

Хитай тәрәққи қилдурушқа тиришиватқан қораллар

Шу күнки испат бериш йиғинида америка дөләт мудапиә министирлики ахбарат идарисиниң башлиқи майкил мәпилес, хитай һәрбий қисимлириниң қорал - ярақ әһвалини тонуштурди. У, хитай тәрәққи қилдурушқа тиришиватқан қораллар "балистик башқурулидиған бомба күчлирини йеңилаш вә күчәйтиш, әмилий уруш қилиш иқтидарини ашуруш, тәһдит селиш күчини юқири көтүрүш, балистик башқурулидиған бомбидин мудапиә көрүш мәсилидики қийинчилиқларни йеңиш қатарлиқларни өз ичигә алиду," дәп көрсәтти.

Йиғинда америка дөләт бихәтәрлик идарисиниң муавин башлиқи майкил хайденниң әскәртишичә, хитайниң һәрбий йиғилиш иқтидари у еһтияҗ болған дөләт бихәтәрлик даирисидин ешип кәткән болуши мумкин. У йәнә, хитайниң мәмликәт ичи вә сиртида бу дөләтниң образини тиклимәкчи боливатқанлиқини билдүрди. Майкил хайден, "җоңголуқларниң идийисидә бу күчкә игә болсақ улуғ бир дөләтни қурған болимиз вә башқилар тәрипидин улуғ дөләт, дәп қарилимиз, дәйдиған бир хил тунуш бар," дәйду.

Хитай һәрбий күчиниң тәрәққияти, дөләт мудапиә еһтияҗидин зор дәриҗидә ешип кәткән

Бу қетимқи йиғинға кеңәш палатаси һәрбий ишлар комитетиниң рәиси җон варнер йетәкчилик қилди. Униң әскәртишичә, хитай һәрбий күчиниң тәрәққияти униң дөләт мудапиә еһтияҗидин зор дәриҗидә ешип кәткән. ‏ Җон варнер "хитай мәсилисидә бир дөләтниң өз һәрбий күчини қуруп өзиниң бихәтәрлики вә дөләт мәнпәәтини қоғдаш һоқуқи бар. Бирақ мән вә нурғун кишиләрниң қаришичә, хитайниң қолидики һәрбий күч уларниң бихәтәрлик мәнпәәтини қоғдашқа кетидиған һәрбий күчтин зор дәриҗидә ешип кәтти. Бу әһвалда улар мумкин болса қоллинидиған һәрикәт мәзкур районда өзиниң тәсир күчини кеңәйтиш, һәтта һәрбий кеңәймичилик қилиш болуши мумкин," дәйду.

Хитай йеқинқи он нәччә йилдин бери һәрбий хам чотини йилиға икки рәқәмлик сан билән көпәйтип маңмақта. Хитай 2005 - йилдики дөләт мудапиә һәрбий хам чотини 30 милярд доллар, дәп җакарлиған. Бу санни хитайниң 2004 - йилдики һәрбий хам чотиға селиштурғанда 6.12 Пирсәнт ашқан. Әмма анализчилар хитайниң әмәлийәттики дөләт мудапиә һәрбий хам чоти 90 милярд долларға йетиду, дәп пәрәз қилишмақта.

Америка дөләт мудапиә министирлики бу айниңбашлири елан қилған доклатида, хитайни америкиниң әң чоң йошурун һәрбий " риқабәтчиси," дәп атиған. Әмма хитай һөкүмити һәрбий тәрәққияти вә дөләт мудапиә хам чотини дуня тинчлиқиға тәһдит әмәс, дәп ақлимақта. (Әркин)