Amérika da'iriliri: jonggo derijidin tashqiri dölet bolush yolida ilgirilimekte

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki melumati
• Download story audio

2005-Yili 22-awghust küni xitay azadliq armiyisi qingdawda rusiye bilen herbiy manéwir ötküzmekte. AFP

Amérika dölet mejlisi kéngesh palatasining herbiy ishlar komitéti teripidin seyshenbe küni chaqirilghan ispat bérish yighinida, amérika döletlik axbarat idarisining bashliqi jon nigriponti guwaliq bérip, jonggo herbiy kéngeymichilik iqtidarini kücheytish yolida muqim qedemler bilen ilgirilimekte, dep körsetti.

Non nigripontining eskertishiche, xitayning iqtisadi we herbiy sahediki muqim tereqqiyati béyjingni axiri amérika bilen teng turidighan derijidin tashqiri chong döletlik ornigha érishtürüshi mumkin. Jon nigroponti "yer sharilashqan iqtisad heriketlendürgüchi küch we énérgiyining asiyagha qéyishini keltürüp chiqarmaqta. Jonggo bu rayondiki muqim sür'et bilen kéngiyiwatqan dölet. Melum jehettin alghanda xitay amérikining texmin qilghili bolidighan riqabetchisige aylinishi mumkin," dep körsetti.

Xitay diqqitini asiya döletlirige

Jon nigriponti yene "tashqi sodining partlash xaraktérlik tereqqiyati, xitay iqtisadining yuqiri sür'et bilen özlüksiz tereqqiyatini ilgiri sürüp, béyjingning xelq'aradiki siyasi tesirini kücheytmekte. Herbiy zamaniwilishish qedimini tézlitip, herbiy kéngeymichilik iqtidarining muqim qedemler bilen ilgirilishini saqlimaqta," deydu. Nigripontining eskertishiche, xitay diqqitini asiya döletlirige qaratqan. U, béyjing asiya döletliridiki siyasi tesirini iqtisadi "hujum" bilen kücheytishni ümid qiliwatidu. Buning bilen bashqa döletlerde junggoning küchiyishidin tughulghan öchmenlikni tosimaqchi, dep körsetti. Emma nigripontining eskertishiche, jonggoning tesir da'irisi waqitning ötüshige egiship ilgirligen halda kéngiyishi mumkin.

Jon nigriponti, xitayning rusiye, yawropa ittipaqi qatarliq dunyadiki asasliq küchler bilen iqtisadi we diplomatik munaswitini kücheytipla qalmay, yéqindin béri latin amérika we afriqidiki döletler bilen bolghan diplomatik alaqisini kücheytishke bashlighanliqini bildürdi. U, xitayning herbiy tereqqiyat ehwalini tilgha alghanda, xitay hazir pütün "zihni küchi we gheyritini" ishqa sélip, herbiy zamaniwilashturushni qoghlashmaqta we qoral - yaraqlirini yéngilimaqta, dep körsetti. Emma nigripontining eskertishiche, xitay amérika bilen teng derijidiki chong döletlik salahiyitige ige bolush üchün bezi zor tosalghularni yéngishi kérek.

Xitay duch kéliwatqan eng chong riqabet

Xitay mesiliside bir döletning öz herbiy küchini qurup özining bixeterliki we dölet menpe'etini qoghdash hoquqi bar. Biraq men we nurghun kishilerning qarishiche, xitayning qolidiki herbiy küch ularning bixeterlik menpe'etini qoghdashqa kétidighan herbiy küchtin zor derijide éship ketti. Bu ehwalda ular mumkin bolsa qollinidighan heriket mezkur rayonda özining tesir küchini kéngeytish, hetta herbiy kéngeymichilik qilish bolushi mumkin,

Nigriponti, "béyjing duch kéliwatqan eng chong riqabet iqtisadning izchil tereqqiyatini saqlash, ishsizliqni kontrol qilish, yéza - kentlerning naraziliqini peseytish, xelqning turmush sewiyisini yuqiri kötürüp, jem'iyettiki muqimsizliqning aldini élishtur," deydu. Jon nigripontining eskertishiche, xitay bu nishan'gha yetmekchi bolsa ma'arip islahati, muhit buzghunchiliqini peseytish, xiyanetchilikke qarshi turup, dölet bashqurushni tüzesh qatarliq bezi halqiliq iqtisadi we qanuni mesililerni hel qilishi kérek.

Xitay diqqitini asiya döletlirige "jonggo iqtisadining tereqqiyati tüzüm mesilisi we kompartiyining puqralarni siyasetke arlishishtin cheklesh qatarliq sewebler tüpeylidin tosqunluqqa uchrimaqta," didi.

Jon nigéripontining tekitlishiche, béyjing da'irilirining erkinlikni basturush siyasiti xitay jem'iyitining ichki qi'ismidiki jem'iyet muqimsizliqini keltürüp chiqirip, xitay tashqi siyasitining ünümige tesir yetküzüshi mumkin.

Xitay tereqqi qildurushqa tirishiwatqan qorallar

Shu künki ispat bérish yighinida amérika dölet mudapi'e ministirliki axbarat idarisining bashliqi maykil mepilés, xitay herbiy qisimlirining qoral - yaraq ehwalini tonushturdi. U, xitay tereqqi qildurushqa tirishiwatqan qorallar "balistik bashqurulidighan bomba küchlirini yéngilash we kücheytish, emiliy urush qilish iqtidarini ashurush, tehdit sélish küchini yuqiri kötürüsh, balistik bashqurulidighan bombidin mudapi'e körüsh mesilidiki qiyinchiliqlarni yéngish qatarliqlarni öz ichige alidu," dep körsetti.

Yighinda amérika dölet bixeterlik idarisining mu'awin bashliqi maykil xaydénning eskertishiche, xitayning herbiy yighilish iqtidari u éhtiyaj bolghan dölet bixeterlik da'irisidin éship ketken bolushi mumkin. U yene, xitayning memliket ichi we sirtida bu döletning obrazini tiklimekchi boliwatqanliqini bildürdi. Maykil xaydén, "jonggoluqlarning idiyiside bu küchke ige bolsaq ulugh bir döletni qurghan bolimiz we bashqilar teripidin ulugh dölet, dep qarilimiz, deydighan bir xil tunush bar," deydu.

Xitay herbiy küchining tereqqiyati, dölet mudapi'e éhtiyajidin zor derijide éship ketken

Bu qétimqi yighin'gha kéngesh palatasi herbiy ishlar komitétining re'isi jon warnér yétekchilik qildi. Uning eskertishiche, xitay herbiy küchining tereqqiyati uning dölet mudapi'e éhtiyajidin zor derijide éship ketken. ‏ Jon warnér "xitay mesiliside bir döletning öz herbiy küchini qurup özining bixeterliki we dölet menpe'etini qoghdash hoquqi bar. Biraq men we nurghun kishilerning qarishiche, xitayning qolidiki herbiy küch ularning bixeterlik menpe'etini qoghdashqa kétidighan herbiy küchtin zor derijide éship ketti. Bu ehwalda ular mumkin bolsa qollinidighan heriket mezkur rayonda özining tesir küchini kéngeytish, hetta herbiy kéngeymichilik qilish bolushi mumkin," deydu.

Xitay yéqinqi on nechche yildin béri herbiy xam chotini yiligha ikki reqemlik san bilen köpeytip mangmaqta. Xitay 2005 - yildiki dölet mudapi'e herbiy xam chotini 30 milyard dollar, dep jakarlighan. Bu sanni xitayning 2004 - yildiki herbiy xam chotigha sélishturghanda 6.12 Pirsent ashqan. Emma analizchilar xitayning emeliyettiki dölet mudapi'e herbiy xam choti 90 milyard dollargha yétidu, dep perez qilishmaqta.

Amérika dölet mudapi'e ministirliki bu ayningbashliri élan qilghan doklatida, xitayni amérikining eng chong yoshurun herbiy " riqabetchisi," dep atighan. Emma xitay hökümiti herbiy tereqqiyati we dölet mudapi'e xam chotini dunya tinchliqigha tehdit emes, dep aqlimaqta. (Erkin)