Hindistan bilen xitay chégra we iqtisadi hemkarliq türliri boyiche kélishim imzalidi

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Xitay bash ministiri wén jyabaw, jenubiy asiyadiki ziyaret sepirining axirqi békiti yéngi déhlida, düshenbe küni hindistan bash ministiri manmoxan sing bilen chégra mesilisidiki ixtilaplarni öz ichige alghan mesililer boyiche bir qatar kélishimlerni imzalidi. Hindistan dölet bixeterlik meslihetchisi narayanan, chigra kélishimini "xitay - hindistan otturisida imzalan'ghan pewqullade muhim kélishimlerning biri," dep körsetti. Kélishim 11 maddiliq hel qilish charisini öz ichige alghan bolup, her ikkila terep kélishimni chégra mesilisidiki ixtilablarni hel qilishning "yitekchi prinsipi" dep eskertmekte.

Xitay hindistanning sikkimdiki igilik hoquqini étirap qildi

Narayananning bildürüshiche, ikki terep chégra liniyisining 3550 kilométir uzunluqtiki qisimining xeritisini sizip chiqqan. Hindistan ilgiri xitaylarni hindistan tewelikidiki keshmirning Uyghur aptonom rayoni bilen chégrilinidighan 38 ming kwadrat kilométir qisimini bésiwélish shundaqla arunachal paradish shtatigha tewe 90 ming kwadrat kilométir zéminni igilliwélish bilen eyiplimekte idi. Birleshme axbarat agéntliqi, hindistan tashqi ishlar ministirliqidiki emeldarlarning "sikkim mesilisi emdi biz bilen xitaylar otturisidiki mesile emes", dégenlikini xewer qildi.

Chégra ixtilabini hel qilishning négizi tibet mesilisi

9-April küni, yéngi déhli saqchiliri, xitay bash ministiri wén jyabawning ziyaritige qarshi namayish ötküziwatqan tibetlerni qolgha aldi. AFP

Tibet yashlar qurultiyining sabiq re'isi siten norbo, ikki dölet otturisidiki ixtilapning tüp yiltizi hel bolmighanliqini bildürmekte. Siten norbo mundaq deydu:

" Xitay bilen hindistan otturisidiki chégra ixtilapi uzundin béri dawamliship kéliwatidu. Gerche ular chégra kélishimi imzalighan bolsimu, amma mesilining özide chong özgirish boldi dégili bolmaydu. Ular otturisida ilgiri chégra mesilisi dégen nerse mewjut emes idi. Hindistan bilen xitay otturisidiki chégra majrasi béyjing hökümiti tibetni bésiwalghandin kéyin kélip chiqqan. Shunga tibet mesilisi hel bolmay turup chégra mesilisining hel bolushi mumkin emes".

Siten norboning ilgiri sürüshiche, bu yerdiki ixtilabning özi tibet bilen hindistan shundaqla tibet bilen xitay otturisidiki mesiliken.

Herbiy alaqe we térrorizmgha qarshi hemkarliqni kücheytidu

Bu arida hindistan bilen xitay otturisidiki kélishimler, térrorchiliqqa qarshi turush shundaqla herbiy qisimlar otturisidiki ishenchini kücheytish qatarliq témilargha chétildi.

Wén jaybaw bilen manmoxan singlar imzalighan qoshma axbaratida, " ikki dölet herbiy jehettiki almashturushni kéngeytish we chongqurlashturush, ikki terep herbiy qisimlirining öz- ara ishench we chüshünishni ilgiri sürüshdiki muhimliqini qobul qilidu," dep jakarlidi. Wén jyabawning tekitlishiche, " ikki dölet bu qétimqi söhbet arqiliq istratégiyilik hemkarliq munasiwiti ornitishni qarar qilghan". Wén jyabaw bilen sing, ikki döletning térorchiliqtin kélidighan tehditke qarshi ortaq heriket qilidighanliqini qobul qildi.

Tibetler wén jyabawgha qarshi namayish ötküzdi

Hindistan sürgündiki tibet sergerdanlirining nopusi eng köp dölet. Hindistan hökümiti tibetni xitayning biri qisimi, dep tonudi shundaqla hindistan zéminida tibetlerning xitaygha qarshi siyasi pa'aliyet élip bérishigha yol qoymaydighanliqini wede qildi. Amma düshenbe küni hindistandiki tibetler yéngi déhli, ban'galor qatarliq sheherlerde wén jaybawgha qarshi namayish ötküzgen.

Xitay bilen hindistan iqtisadi hemkarliqni kücheytishke qoshuldi

Hindistan bilen xitay dunyadiki iqtisadi tereqqiyat süriti eng téz döletler. Ikki dölet wén jaybawning ziyariti jeryanida sikkim bilen tibet aptonom rayoni otturisidiki natula chégra éghizini échiwétishke qoshulghan. Wén jyabawning ashkarilishiche, ikki terep 2010 - yilghiche yilliq soda hejimini 30 milyard dollargha yetküzmekchiken.

Ikki dölet otturisida imzalan'ghan iqtisadi kélishimler soda, énérgiye, su menbe'elirini échish, medeniyet almashturush, hawa yollar qatnishini kéngeytish qatarliqlarni öz ichige alidu.

Hindistan bilen xitayning 2004 - yildiki soda sommisi13 milyard 600 milyon dollar bolup, hindistanning sodidiki passip balanisi bir milyard 750 milyon dollar idi.

Birleshme axbarat agéntliqining xewer qilishiche, xitay terep hindistan bilen erkin soda rayoni qurushni ümid qilidiken. Xitaylar hindistan bilen yuqiri téxnika jehettiki hemkarliqqa qiziqmaqta. Wén jyabaw, xitay bilen hindistan birleshse, dunyaning uchur téxnikisida yitekchilik rol oynaydighanliqini tekitligen. (Erkin)