Kanada tashqi ishlar ministirining xitay ziyariti we hüseyin jélil mesilisi

• Muxbirimiz kamil tursunning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Kanada puqrasi hüseyin jélil. Xitay da'iriliri yéqinda uninggha muddetsiz qamaq jazasi berdi.

Aldinqi heptining axiri kanada tashqi ishlar ministiri Peter MacKay bayanat élan qilip, xitay hökümitining hüseyin jélilgha muddetsiz qamaq jazasi bergenlikini eyibligen we kanada hökümiti bolsa resmiy diplomatik yol bilen xitayning da'irlirigha naraziliq bildürgen idi.

Kanada hökümitining meydani

Peter MacKay, aldinqi küni, kanada bilen xitayning qoyuq soda munasiwitige ige ikenlikini, ikki terepning soda sommisining yéqinqi yillardin beri üzlüksiz éship bériwatqanliqini, lékin kishilik hoquqni éghir halda ayaq asti qilidighan qilmishlar we diplomatik ehdinamilerge xilapliq qilidighan weqelerning ikki dölet munasiwitige selbi tesir körsitishidin ensireydighanliqini, shunga xitay bilen bolghan munasiwetni yaxshilashning zörürlikini bildürdi. U, bizningche, xitay hökümiti kanada xitay otturisidiki konsul ehdinamisige emel qilmaywatidu. Men kéler hepte xitayni ziyaret qilghinimda bu mesilini otturigha qoyimen. Biz soda munasiwetlirige ehmiyet bérish bilen birge yene kishilik hoquqqa, kanada puqrasining hoquqlirigha ehmiyet bérimiz we puqrayimizni qoghdaymiz", dédi.

Peter MacKay Ning bildürüshüshiche, kanada hökümiti hüseyin jélil weqesini ikki dölet otturisidiki eng chong tosalghu, dep qaraydiken we bu mesilining söhbet yoli bilen hel bolidighanliqigha ishinidiken.

Kanada parlaménti xitayning kishilik hoquq ehwali heqqide doklat teyyarlighan bolup, ottawa puqraliri "gézitining xewirige qarighanda jüme küni kanada awam palatasi kishilik hoquq komitéti, xitayning kishilik hoquq ehwali heqqidiki doklatni muzakire qilghan. Kanada hökümitining askarilishiche bu doklat Peter MacKayning xitay sepirining harpisida teyarlan'ghan.

Peter MacKayNing bu qétimqi ziyaritide muzakire qilidighan mesililer ichide, kishilik hoquq mesilisi bolupmu, kanada puqrasi hüseyin jélilning xitay da'irliri teripidin muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilinish mesilisi muhim salmaqni igileydu. Kanada jama'iti Peter MacKay ning xitay ziyaritining hüseyin jélilning teqdiride özgirish hasil qilishini ümit qilmaqta.

Emma, xitayning kanadadiki bash elchisi lu shumen axbarat wastilirining ziyaritini qobul qilghanda, hüseyin jélilning xitay puqrasi ikenlikini, kanada xitay otturisidiki konsul ehdinamisining uninggha uyghun kelmeydighanliqini, buning üchün kanada emeldarlirining hüseyin jélilni yoqlash hoquqi bolmaydighanliqini tekitlidi. U kanada hökümitining eyibleshlirini xitayning ishki ishlirigha arilashqanliq, dep atidi.

Hüseyin jélilning qiyin-qistaq qilin'ghanliqini éniqlash kérek

Kanadaning béyjingdiki elchixanisida 90-yillarda bash elchi meslihetchisi bolup turghan, kanadadiki xitay ishliri mutexessisi charles burtonning qarishiche, Stephen Harper hökümiti hüseyin jélil mesiliside xitaygha yol qoymaydiken we bu mesilini dawamliq otturigha qoyup, xitayning béshini aghritidiken.

Charles burtonning tekitlishiche, hüseyin jélilning uzun muddet xitayda tutup turulushi kanada xitay munasiwetlirige anche chong tesir körsetmisimu, lékin bu weqe xitayning obrazigha éghir ziyan salidiken. U, tashqi ishlar ministirimiz bu ayning axiri xitayni ziyaret qilidu. Aldinqi küni u bu qétimqi sepiride hüseyin jélil délosini otturigha qoyidighanliqini éytti. Buningdin ilgiri u, kanadaning bu mesilige jiddi qaraydighanliqini bildürgenidi. Méningche eng yaxshi yol xitaygha bérip, xitay da'iriliridin nime üchün uning üstidin höküm élan qilghanliqini we uni nime üchün uni tutup turiwatqanliqi heqqide chüshenche bérishni telep qilish hemde uning bilen körüshüsh pursitini qolgha keltürüp, uning qiyin-qistaqqa uchrighan uchrimighanliqini eniqlashtur. Hüseyin jélilning uruq-tughqanliri bu qétimqi sotta uning keypiyatining yaxshi körün'genlikini éytsimu, amma uning solaqtiki mezgili we soraq jeryanida éghir qiyin-qistaqqa uchrighanliqi otturigha chiqqan idi, deydu.

Peter MacKay Ning ziyariti hüseyin jélilning teqdirige ijabiy tesir körsitishi mümkinmu?

Bu heqte kanada ktw téléwiziyisining béyjingda turushluq muxbiri stewe chaw mundaq deydu: "mundaqche éytqanda, bu xil éhtimalliq intayin kichik. Hüseyin jélilning a'ilisi bu délogha guman bilen qarimaqta. Qiziq yéri shuki hüseyin jélilning adwokati we kanada diplomatliri höküm élan qilin'ghanda sot zaligha kirgüzülmidi. Kanada diplomatlirining sot zaligha kirgüzülmigenliki emiliyette xitayning hüseyin jélilni kanada puqrasi emes, xitay puqrasi, dep qarap, kanadani chetke qaqqanliqi we kanadagha bergen bisharitidur. Amma Peter MacKay ning bu qétimqi uchrushushi we uning küntertipi hüseyin jélilning qoyup bérilishi üchün xitaygha bésim shekillendüridu. "

Hüseyin jélilning anisi kanadaning barliq diplomatik yollar bilen oghlini azat qilishning zörürlükini, undaq bolmisa uning türmide yene qiyin-qistaqqa uchraydighanliqini otturigha qoyuwatidu. Uningsizmu xitayning kishilik hoquq xatirisi, bolupmu siyasi jinayetchiler xatirisi yaxshi emes, deydu.

Kanada ktw téléwiziyisining béyjingda turushluq bu muxbirining eskertishiche, xitay da'irliri hüseyin jélilning a'ilisi tutqan adwokatni sotqa qatnashturmighan. Xitay da'irliri hüseyin jélilning 6 uruq tuqqinining sotqa qatnishishigha yol qoyghan, amma kanada diplomatlirining sot jeryanini közitishige yol qoymighan. Hüseyin jélilning anisi sotning hüseyin jélilning térrorluq pa'aliyetlirige qatnashqanliqi heqqide héchqandaq delil - ispatni otturigha qoyalmighanliqini eskertken.

Hüseyin jélil sotta men gunahsiz, dep towlighan

Globle and Mail Géziti muxbirining béyjingdin bergen melumatigha qarighanda, ürümchi sheherlik ottura xelq sot mehkimisi höküm élan qilghanda hüseyin jélil bularning hemmisi yalghan, bu jinayetlerning hich birini men qilghinim yoq. Men gunahsiz, dep warqirighan.

Xitay da'irliri teripidin békitip bérilgen hüseyin jélilning adwokati gheyret wayitningmu sotta söz qilishi cheklen'gen. Bu gézitning muxbiri gheyret wayitqa téléfon qilip, bu heqte su'al sorighanda, u su'algha jawap bérishtin bash tartqan. Atalmish sot 15 minutla dawam qilghan, emiliyette bu sot yighini bolmastin belki, höküm élan qilish yighinidinla ibaret bolghan.

Kanada regena uniwérsitétning proféssori, xitay mesililiri mutexessisi ju yüchawning qarishiche, hüseyin jélil we lay changshing mesililiri hel qilinmisa, kanada bilen xitay otturisidiki qatmal weziyette yaxshilinish bolmaydiken. (Kamil tursun)