Xitay kanada munasiwetliride béyjing olimpiki

• Muxbirimiz kamil tursunning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Xitay da'irlirining kanadani béyjing olimpik mesh'ilini yetküzüsh liniyisining sirtida qaldurghanliqi kanadaliqlarning naraziliqini qozghighanidi. Emma 1980- yilidiki moskwa olimpik musabiqisini bayqut qilghan kanada, béyjingda ötküzülidighan olimpik musabiqisini bayqut qilish yolini emes,bu musabiqining xitaydiki kishilik hoquqning yaxshilinishigha türtke bolushini ümit qilmaqta.

Kanada metbu'atliri bolsa,tibet, Uyghur we falun'gongchilarning hoquqlirini depsende qiliwatqan we dunyadiki diktator döletlerni qollawatqan, komunist partiyining hökümranliqidiki xitayda, olimpik musabiqisi ötküzüsh- olimpikning rohigha uyghunmu yoq, dégen témilarda munazire élip barmaqta.

Olimpik mesh'ilini yetküzüshte kanada chetke qéqilghan

Giritsiyedin bashlan'ghan simwolluq tüstiki, olimpik mesh'ili 2008 yili 8 - ayning 8 - küni béyjinggha yetküzilidu. Emma yawropa, shimali amérika we asiyadiki nurghunlighan döletlerni bu olimpik mesh'ilini yetküzüsh léniyisige kirgüzgen xitay da'irliri, 1976 -yilidiki montré'al olimpik musabiqisigha sahipxanliq qilghan we 2010- yili wankuwér qishliq olimpik musabiqisini ötküzüsh üchün teyyarliniwatqan kanadani béyjing olimpik mesh'ilini yetküzüsh liniyisi da'irisige kirgüzmigen.

Mutexessisler buni kanada xitay munasiwetliridiki yiriklikning olimpik musabiqiside eskertilishi, dep qarimaqta. Bu sewebtin kanadadimu béyjing olimpik musabiqisini bayqut qilish teshebbusliri kötürülmekte.

Emma kanada olimpik komitéti xitayning bu herikitidin epsuslan'ghanliqni bildürsimu, lékin ular yenila kanada tenherketchilirini xitaygha éwetidighanliqini eskertti.

Kanada tashqi ishlar ministirlikining bayanatchisi bérnard nguyén kanada axbarat wasitilirigha bergen bayanatida, xitayning kishilik hoquq xatirisining kanada üchün muhimliqini tekitlep:"biz izchil türde xitay hökümitige olimpik harpisida kishilik hoquqni yaxshilashning zörürlikini tekitlep kéliwatimiz. Olimpik yéqinlishishi bilen, xelqara jem'iyetning diqqiti xitaygha merkezleshmekte. Xitay da'irlirining olimpik harpisida emiliy tedbirler arqiliq, kishilik hoquqni yaxshilash we démokratiyini ilgiri sürüsh jehette jiddi qedem bésishi -xitayning menpe'etige uyghun bolupla qalmastin, kanadaning menpe'etigimu uyghun," dédi.

Xitayda yenila kishilik hoquq depsende qilinmaqta

Kanadadiki kishilik hoquq teshkilatliri kanada hökümitidin olimpik harpisidiki pursetni ching tutup, kishilik hoquq xatirisini yaxshilash we axbarat erkinlikige yol qoyush heqqide xitaygha qaratqan bésimni kücheytishni telep qilmaqta.

Kechürüm teshkilat kanada bölümining bashliqi aléx néwe olimpik harpisida xitaydiki kishilik hoquq weziyitining kishini wehimige salidighanliqini tekitlep:"xitay da'irliri we xelqara olimpik komitéti 2008 - yilidiki olimpik musabiqisini ötküzüsh hoquqining béyjinggha bérilishining kishilik hoquq üchün xosh xewer bolidighanliqi we buning béyjingning kishilik hoquq jehettiki yéngi qiyapitini dunyagha namayen qilishi üchün bir purset ikenligini we bu özgirishning choqum yüz béridighanliqini talay qétim tekrarlighan idi. Amma nöwette xitaydiki weziyet buning tetüriche bolmaqta. Bu bizni intayin ümitsizlendürmekte," deydu.

Hüseyin jélil mesilisi kanada üchün simwolluq ehmiyetke ige

Aléx néwe kanada hökümitining olimpik harpisida amérika we gherp döletliri bilen hemkarliship, hüseyin jélil mesiliside xitaygha qaratqan bésimni kücheytishi kéreklikini tekitlep: "biz kanada puxrasi hüseyin jélil délosigha we xitaydiki bashqa kishilik hoquq depsendichiliklirige alahide köngül bölimiz... Hüseyin jélil délosi xelqara olimpik komitéti üchün xitaygha bésim ishlitishtiki eng konkrit misallarning biri. Hüseyin jélil mesilisi kanadaning eng muhim mesililiridin biri. Bu yene kanadaning obrazigha bérip taqilidu" deydu.

Kanadadiki eng chong öktichi partiye, libéral partiyisi tashqi siyaset komitétining re'isi we parlamént ezasi bryon wilfert kanada xitayda ötküzülidighan olimpikni bayqut qilsa, kanada xitay munasiwetlirige shundaqla xitayda tutup turiliwatqan kanada puxrasi hüseyin jélilning teqdirige selbiy tesir körsitidighanliqini otturigha qoyup: "sowét ittipaqi afghanistan'gha tajawuz qilghanliqi üchünla gherp döletliri 1980 - yilidiki moskwa olimpik musabiqisini bayqut qilghanidi. Eyni waqitta weziyette bu toghra qarar idi. Buni hüseyin jélil délosining mahiyiti bilen sélishturghili bolmaydu," deydu.

U yene kanadaning xitay hökümitige hüseyin jélilni "chégridin qoghlap chiqirish" arqiliq, kanadagha qayturup kélish teklibi bérishini telep qilidu.

Uyghurlar diktator tüzümning qurbanliri

Kanadada chiqidighan "döletlik pochta" gézitide élan qilin'ghan "béyjing olimpiki üchün mesh'el yetküzüsh"namliq maqalida bolsa, sowét ittipaqi afghanistan'gha tajawuz qilghanliqi üchün, kanada 80- yilidiki moskwa olimpik musabiqisini bayqut qilghanidi. Bügünki kün'ge kelgende, néme üchün kanada 2008 -yilidiki béyjing olimpik musabiqisini bayqut qilmaydu. Tibet 50 yildin béri, xitayning mustemlikiside turmaqta. Xitaylar bu zéminni özining qilish niyitide bu rayon'gha pilanliq köchmen köchürmekte. Uyghur we falun'gungchilar xitaydiki diktator tüzümning qurbanlirigha aylanmaqta, déyilidu.

Kanadaning béyjingdiki bash elchixanisida wezipe ötigen, sabiq diplomat charlez burton, kanada üchün béyjing olimpik musabiqisini bayqut qilishtin, xitayni kishilik hoquq xatirisini yaxshilashqa qistashning aqilaniliq heriket bolidighanliqini eskertidu.

Olimpik musabiqisi xitayni özgertemdu yaki xitay olimpikning prinsiplirini özgertemdu, buninggha höküm qilishqa yenila baldur. (Kamil tursun)