Яң җйәнли: демократийә җуңгода тосувалғили болмайдиған еқим болуп қалди

• Мухбиримиз әркинниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Вашиңтондики мухбирларни күтүвелиш йиғинида, яң җйәнли аяли билән биргә. Photo by AFP

Хитай даирилири тәрипидин қоюп берилгәндин кейин, йеқинда америкиға йетип келип бу йәрдики аилиси билән җәм болған хитай өктичи затлиридин җуңго 21 - әсир фонди җәмийитиниң мәсули яң җйәнли, алдинқи күни вашингтонда ахбарат елан қилиш йиғини өткүзүп, хитай һөкүмитини мәмликәт ичидики демократийә садалириға тоғра инкас қайтурушқа чақирди.

яң җйәнли : "җуңго һөкүмити ақиланә йолларни талливелиши керәк"

Хитай һөкүмити яң җйәнлини буниңдин 4 ай бурун америкиниң бесими астида қоюп бәргән болсиму, лекин улар яңниң өткән шәнбә күнигә кәлгәндә андин америкиға берип аилиси билән җәм болушиға рухсәт қилди. Бу йил 44 яшлардики яң җйәнли, америкида мәңгүлүк туруш рухсәтнамисиға игә хитай демократлириниң биридур. У, 2002 - йили акисиниң паспорти билән шәрқий - шималдики ишчилар һәрикитигә йетәкчилик қилиш мәқситидә хитайға киргәндә, хитай дөләт бихәтәрлик даирилири тәрипидин қолға елинип, тәйвән җасуси, дәп әйибләнгән вә 5 йил түрмидә ятқан. яң җйәнли өткән шәнбә күни америкиға йетип кәлгәндин кейин, у алдинқи күни вашингтонда америка авам палата әзаси барней франк, авам палата ташқи мунасивәтләр комитетиниң рәиси там лантос вә җумһурийәтчи авам палата әзаси кокес қатарлиқ яңниң хитай түрмисидин қутулушиға ярдәм қилған америка сиясәтчилириниң һәмраһлиқида ахбарат елан қилиш йиғини өткүзүп, өзиниң демократийә йолидин янмайдиғанлиқини елан қилди вә хитай даирилирини җуңго пуқралириниң демократик тәләплиригә тоғра инкас қайтурушқа чақирди.

яң җйәнли мундақ дәйду, " бүгүн мән бу йәрдә өзүмни бурунқиға қариғанда техиму ирадилик вә ишәнчлик һес қиливатимән. Мән йәнә шуниңға қәтий ишинимәнки җуңгода бир партийә диктатурлуқиниң әҗәллик кәмчилики мәвҗут. Мән түрмидин чиққандин кейин 4 ай бейҗиңда туруп, җуңгониң демократийилишиш мусаписи еғип кәтмәйдиғанлиқиға қәтий ишәндим. Җуңго һөкүмити һәр хил васитиләрни қоллинип, бу еқимни тосмақчи болуши мумкин. Лекин улар ундақ қилмаслиқи керәк. Җуңго хәлқи җуңгониң техиму демократик, һөкүмәтниң техиму очуқ-ашкарә болушини, байлиқлардин мувапиқ пайдилиниш вә парихорлуқни йоқутушини үмид қилиду." У йәнә, "җуңго һөкүмити ақиланә йолларни талливелиши керәк," дәп тәкитлиди.

Ахбарат елан қилиш йиғинида авам палата әзаси барней франк сөз қилип, яң җйәнлиниң әркинликкә чиқишида дөләт мәҗлисидики демократлар вә җумһурийәтчиләрниң һәмкарлашқанлиқини вә бу, шу һәмкарлиқниң нәтиҗиси икәнлики һәм "хитай һөкүмити яң җйәнлини қамашниң бир хаталиқ икәнликини тонуп йетиши керәк," дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.

Америка хитайдин сиясий тутқунларни азад қилишни изчил тәләп қилиду

Барней франк, өзлириниң хитай һөкүмитигә яң җйәнлини изчил тутуп туруш яки қамашниң хитай мәнпәәтигә уйғун әмәсликини билдүрүшкә көп күч чиқарғанлиқини әскәртип, "яң җйәнлиниң бирдин бир 'җинайити' дуня җамаәтчилики тәрипидин бир туташ етирап қилинған кишилик һоқуқ қаришини қоллиғанлиқи, хитайларниң бир қисим асасий кишилик һоқуқлардин бәһриман болушиға ярдәм қилмақчи болғанлиқидур. Мән хитайниң тәҗрибә - савақларни йәкүнләп, қанчилик көп кишини тутқун қилса америка дөләт мәҗлиси вә һөкүмити таки мәқсәткә йәткичә бу кишиләрни үзлүксиз қоллайдиғанлиқини тонуп йетишини үмид қилимән," дәп көрсәтти.

Ахбарат елан қилиш йиғинида сөз қилған дөләт мәҗлис әзалириниң йәнә бири, америка авам палатаси ташқий мунасивәтләр комитетиниң рәиси там лантос болуп, у хитай һөкүмитигә олимпик йиғини билән кишилик һоқуқниң мунасивәтлирини әсләтти.

Там лантос, "мән хитай һөкүмитини ғәрбтики мәдәнийәтлик дөләтләр билән бирликтә судан һөкүмитигә бесим ишлитип, дарфурдики яшлар һәм балиларни давамлиқ зораванлиққа вә қирғинчилиққа учришидин сақлашқа чақиримән. Биз йәнә, хитай һөкүмитиниң далай ламаниң бейҗиңға чақиртип, хитай билән тибәт арисидики талаш - тартишни түгитишини үмид қилимиз. Тибәт хәлқи вә далай лама мустәқиллиқ тәләп қилмайватиду. Улар пәқәт мәдәнийәт вә диний җәһәттики аптономийә һоқуқи тәләп қилмақта. яң җйәнлини қоюп бериш хитайниң кишилик һоқуқ саһәсидә илгириләшкә еришишидики бир бөсүш нуқтиси болуп қелишини үмид қилимиз," дәйду.

яң җйәнли мәсилиси хитайниң кишилик һоқуқни яхшилаштики бир бөсүш нуқтиси болуп қалаламду ? хитай һөкүмити 2005 - йили уйғур миллий һәрикитиниң рәһбири рабийә қадир ханимни қоюп берип уни америкиға сүргүн қилғанда, бәзи көзәткүчиләр бу вәқә хитайниң кишилик һоқуқни яхшилаштики бир бөсүш нуқтиси болуп қелишини арзу қилишқан иди. Лекин хәлқара кәчүрүм тәшкилати, кишилик һоқуқни көзитиш вә чегрисиз мухбирлар тәшкилати қатарлиқ органлар, хитайниң олимпик йиғини бейҗиңда өткүзүлсә, кишилик һоқуқни яхшилашқа вәдә бәргәнликигә қаримай, хитай кишилик һоқуқи хатирисидә илгириләш болмиғанлиқини билдүрмәктә.

яң җйәнли қара тизимликтики 49 адәмниң бири иди

яңниң ахбарат елан қилиш йиғинида америка авам палата әзаси кокес сөз қилип, америка дөләт мәҗлиси вә буш һөкүмитидики бәзи әмәлдарларниң нурғун тиришчанлиқиға қаримай, яң җйәнлиниң вақтида қоюп берилмигәнликидин әпсусланғанлиқи көрсәтти вә яң җйәнлиниң кишилик һоқуқ күришини махтиди.

У, " көпчиликниң һәммисигә мәлум, яңҗйәнли түрмидә 5 йилни толдурди. У, қоюп берилгәндин бери биз униң хитай паспорти елиш вә америкиға келиши үчүн керәклик бәзи материяллар билән тәминләшкә ярдәм қилдуқ. Униң аяли америка пуқраси, бу йәрдә бир аилини җәм қилишдин башқа нәрсә мәвҗут әмәс. Бу җәрянда бизниң төлигән бәдилимиздин еришкән нәрсилиримиз көп болди. Чүнки яң җйәнли бизгә җасарәт вә ғайә үчүн күрәш қилишниң немә икәнликини өгәтти," дәйду. яң җйәнли 80 - йилларда америкиға оқуғули келип, 1989 - йили тйәнәнмен демократийә һәрикити бастурулғандин кейин, америкиниң бостон шәһиридә җуңго 21 - әсир фонди җәмийитини қуруп, чәтәлдики хитай өктичи һәрикәтлиридә актип паалийәт елип бериватқан шәхсләрниң бири болуп қалған иди. Шу сәвәбтин хитай һөкүмити уни чегридин кириши чәкләнгән қара тизимликтики 49 адәмниң бири, дәп елан қилған. (Әркин)