Yang jyenli: démokratiye junggoda tosuwalghili bolmaydighan éqim bolup qaldi

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Washingtondiki muxbirlarni kütüwélish yighinida, yang jyenli ayali bilen birge. Photo by AFP

Xitay da'iriliri teripidin qoyup bérilgendin kéyin, yéqinda amérikigha yétip kélip bu yerdiki a'ilisi bilen jem bolghan xitay öktichi zatliridin junggo 21 - esir fondi jem'iyitining mes'uli yang jyenli, aldinqi küni washin'gtonda axbarat élan qilish yighini ötküzüp, xitay hökümitini memliket ichidiki démokratiye sadalirigha toghra inkas qayturushqa chaqirdi.

Yang jyenli : "junggo hökümiti aqilane yollarni talliwélishi kérek"

Xitay hökümiti yang jyenlini buningdin 4 ay burun amérikining bésimi astida qoyup bergen bolsimu, lékin ular yangning ötken shenbe künige kelgende andin amérikigha bérip a'ilisi bilen jem bolushigha ruxset qildi. Bu yil 44 yashlardiki yang jyenli, amérikida menggülük turush ruxsetnamisigha ige xitay démokratlirining biridur. U, 2002 - yili akisining pasporti bilen sherqiy - shimaldiki ishchilar herikitige yétekchilik qilish meqsitide xitaygha kirgende, xitay dölet bixeterlik da'iriliri teripidin qolgha élinip, teywen jasusi, dep eyiblen'gen we 5 yil türmide yatqan. Yang jyenli ötken shenbe küni amérikigha yétip kelgendin kéyin, u aldinqi küni washin'gtonda amérika awam palata ezasi barnéy frank, awam palata tashqi munasiwetler komitétining re'isi tam lantos we jumhuriyetchi awam palata ezasi kokés qatarliq yangning xitay türmisidin qutulushigha yardem qilghan amérika siyasetchilirining hemrahliqida axbarat élan qilish yighini ötküzüp, özining démokratiye yolidin yanmaydighanliqini élan qildi we xitay da'irilirini junggo puqralirining démokratik teleplirige toghra inkas qayturushqa chaqirdi.

Yang jyenli mundaq deydu, " bügün men bu yerde özümni burunqigha qarighanda téximu iradilik we ishenchlik hés qiliwatimen. Men yene shuninggha qet'iy ishinimenki junggoda bir partiye diktaturluqining ejellik kemchiliki mewjut. Men türmidin chiqqandin kéyin 4 ay béyjingda turup, junggoning démokratiyilishish musapisi éghip ketmeydighanliqigha qet'iy ishendim. Junggo hökümiti her xil wasitilerni qollinip, bu éqimni tosmaqchi bolushi mumkin. Lékin ular undaq qilmasliqi kérek. Junggo xelqi junggoning téximu démokratik, hökümetning téximu ochuq-ashkare bolushini, bayliqlardin muwapiq paydilinish we parixorluqni yoqutushini ümid qilidu." U yene, "junggo hökümiti aqilane yollarni talliwélishi kérek," dep tekitlidi.

Axbarat élan qilish yighinida awam palata ezasi barnéy frank söz qilip, yang jyenlining erkinlikke chiqishida dölet mejlisidiki démokratlar we jumhuriyetchilerning hemkarlashqanliqini we bu, shu hemkarliqning netijisi ikenliki hem "xitay hökümiti yang jyenlini qamashning bir xataliq ikenlikini tonup yétishi kérek," dep qaraydighanliqini bildürdi.

Amérika xitaydin siyasiy tutqunlarni azad qilishni izchil telep qilidu

Barnéy frank, özlirining xitay hökümitige yang jyenlini izchil tutup turush yaki qamashning xitay menpe'etige uyghun emeslikini bildürüshke köp küch chiqarghanliqini eskertip, "yang jyenlining birdin bir 'jinayiti' dunya jama'etchiliki teripidin bir tutash étirap qilin'ghan kishilik hoquq qarishini qollighanliqi, xitaylarning bir qisim asasiy kishilik hoquqlardin behriman bolushigha yardem qilmaqchi bolghanliqidur. Men xitayning tejribe - sawaqlarni yekünlep, qanchilik köp kishini tutqun qilsa amérika dölet mejlisi we hökümiti taki meqsetke yetkiche bu kishilerni üzlüksiz qollaydighanliqini tonup yétishini ümid qilimen," dep körsetti.

Axbarat élan qilish yighinida söz qilghan dölet mejlis ezalirining yene biri, amérika awam palatasi tashqiy munasiwetler komitétining re'isi tam lantos bolup, u xitay hökümitige olimpik yighini bilen kishilik hoquqning munasiwetlirini esletti.

Tam lantos, "men xitay hökümitini gherbtiki medeniyetlik döletler bilen birlikte sudan hökümitige bésim ishlitip, darfurdiki yashlar hem balilarni dawamliq zorawanliqqa we qirghinchiliqqa uchrishidin saqlashqa chaqirimen. Biz yene, xitay hökümitining dalay lamaning béyjinggha chaqirtip, xitay bilen tibet arisidiki talash - tartishni tügitishini ümid qilimiz. Tibet xelqi we dalay lama musteqilliq telep qilmaywatidu. Ular peqet medeniyet we diniy jehettiki aptonomiye hoquqi telep qilmaqta. Yang jyenlini qoyup bérish xitayning kishilik hoquq saheside ilgirileshke érishishidiki bir bösüsh nuqtisi bolup qélishini ümid qilimiz," deydu.

Yang jyenli mesilisi xitayning kishilik hoquqni yaxshilashtiki bir bösüsh nuqtisi bolup qalalamdu ? xitay hökümiti 2005 - yili Uyghur milliy herikitining rehbiri rabiye qadir xanimni qoyup bérip uni amérikigha sürgün qilghanda, bezi közetküchiler bu weqe xitayning kishilik hoquqni yaxshilashtiki bir bösüsh nuqtisi bolup qélishini arzu qilishqan idi. Lékin xelq'ara kechürüm teshkilati, kishilik hoquqni közitish we chégrisiz muxbirlar teshkilati qatarliq organlar, xitayning olimpik yighini béyjingda ötküzülse, kishilik hoquqni yaxshilashqa wede bergenlikige qarimay, xitay kishilik hoquqi xatiriside ilgirilesh bolmighanliqini bildürmekte.

Yang jyenli qara tizimliktiki 49 ademning biri idi

Yangning axbarat élan qilish yighinida amérika awam palata ezasi kokés söz qilip, amérika dölet mejlisi we bush hökümitidiki bezi emeldarlarning nurghun tirishchanliqigha qarimay, yang jyenlining waqtida qoyup bérilmigenlikidin epsuslan'ghanliqi körsetti we yang jyenlining kishilik hoquq kürishini maxtidi.

U, " köpchilikning hemmisige melum, yangjyenli türmide 5 yilni toldurdi. U, qoyup bérilgendin béri biz uning xitay pasporti élish we amérikigha kélishi üchün kéreklik bezi matériyallar bilen teminleshke yardem qilduq. Uning ayali amérika puqrasi, bu yerde bir a'ilini jem qilishdin bashqa nerse mewjut emes. Bu jeryanda bizning töligen bedilimizdin érishken nersilirimiz köp boldi. Chünki yang jyenli bizge jasaret we ghaye üchün küresh qilishning néme ikenlikini ögetti," deydu. Yang jyenli 80 - yillarda amérikigha oqughuli kélip, 1989 - yili tyen'enmén démokratiye herikiti basturulghandin kéyin, amérikining boston shehiride junggo 21 - esir fondi jemiyitini qurup, chet'eldiki xitay öktichi heriketliride aktip pa'aliyet élip bériwatqan shexslerning biri bolup qalghan idi. Shu sewebtin xitay hökümiti uni chégridin kirishi cheklen'gen qara tizimliktiki 49 ademning biri, dep élan qilghan. (Erkin)