Xelq'ara kechürüm teshkilati xitayni kishilik hoquqta keynige chékinip kétish bilen eyiplidi

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Xelq'ara kechürüm teshkilati charshenbe küni dunya döletlirining kishilik hoquq ehwali heqqidiki 2007 - yilliq doklatini élan qilip, basqunchi hökümetler we qoralliq guruhlarni qesten térorluq weziyiti yaritip, kishilik hoquqni yimirip tashlimaqchi boldi, dep eyiplidi.

Doklatta, xitayni eyipligen shundaqla xitayda adwukatlar we muxbirlarning tutqun qilish, nazaret we ighwagerchilikke uchrash ehwali barghanche köpiyiwatqanliqini, hökümetning ruxsitisiz diniy ibadet bilen shughullan'ghuchilar ziyankeshlikke uchrap, minglighan kishilerning ölüm jazasigha höküm qilin'ghanliqini we ijra qilin'ghanliqini tenqidligen. Doklatta eskertishiche, xitay Uyghur aptonom rayonida Uyghurlarni dawamliq türde qattiq basturmaqta shundaqla tibet aptonom rayonida pikir erkinliki we diniy erkinlik cheklenmekte.

Xitay ölüm jazasini keng kölemde ijra qiliwatqan dölet

Xelq'ara kechürüm teshkilati dunyadiki her qaysi döletler kishilik hoquq xatirisi heqqidiki yéngi doklatida, xitay kishilik hoquq xatirisini shiddetlik tenqid qilip, xitayda kishilik hoquqning barghanche keynige chékinip kétiwatqanliqini shundaqla xitay hökümiti yéqinqi waqitlardin béri saqchilarning yerlik lükcheklerni gumashta ornida ishlitish usulini qollunup, kishilik hoquqni qoghdighuchi adwukatlar we puqralarning yer mülük hoquqini qoghdighuchi zatlargha zerbe bériwatqanliqini, axbarat -neshriyat organlirini, muxbirlar hem intérnét alaqisini teqip qilish, kontrol qilish we zerbe bérish kücheygenlikini bildürdi.

Doklatta eskertishiche, xitayda dihqanlar we yallanma emgekchilerning kemsitishke uchrash ehwali éghir bolup, ayallargha qaritilghan zorawanliq we kemsish ehwali yenila omumi yüzlük mewjüt. Hökümetning kontrolliqidiki diniy jem'iyetlerge bey'et qilishni xalimighan dindarlar dawamliq basturulmaqta.

Xelq'ara kechürüm teshkilati doklatida yene, xitayning edliye séstimisi we ölüm jazasi tüzümini tenqid qildi shundaqla xitayning yenila dunya boyiche ölüm jazasini eng köp ijra qiliwatqan 1- dölet ikenliki, ten jazasi, xalighanche tutqun qilish, adaletsiz sotlash ehwali omumi yüzlik mewjüt bolush bilen birge, Uyghur we tibet aptonom rayonlirida yerlik milletlerdiki dimukratiye hoquqini qoghdighuchi zatlargha üzliksiz zerbe bériliwatqanliqini qeyt qildi.

Tereqqiyatning bedilini kim ötewatidu ?

Xelq'ara kechürüm teshkilati bash katipi irén xanning eskertishiche, xitayda iqtisadi tereqqiyat sür'iti nahayiti téz kétiwatqan bolsimu, lékin buning bedilini bu tereqqiyattin nep alalmighan puqralar ötimekte.

Irén xanim, " biz her küni xewerlerde xitayning yene bir derijidin tashqiri dölet bolup qalidighanliqini oquwatqan bolsaqmu, lékin buningda aqqunlar mesilisi, bir chetke qayrilip qalghan puqralar we sheher kembeghelliri köp tilgha élinmay kéliwatidu. Iqtisadi tereqqiyattiki bu ilgirleshning bedilini yuqiriqi puqralar kishilik hoquqi depsende qilinish bilen ötimekte," deydu.

Uyghurlarning diniy we ma'arip erkinliki ret qilinmaqta

Doklatning Uyghurlar heqqidiki bapida, " hökümet da'iriliri shinjangda Uyghur puqralirini dawamliq türde qattiq basturmaqta shundaqla ularning diniy we ma'arip telim terbiye élish erkinlikini öz ichige alghan kishilik hoquqi ret qilinmaqta. Ottura asiya döletliridin téximu köp Uyghurlarning xitaygha ötküzüp bériliwatqanliqi, bu rayondiki hökümetler xitayning téximu éghir bésimigha duch kéliwatqanliqini körsetmekte," deydu.

Doklatta, sürgündiki Uyghur yétekchisi rabiye qadir xanimning a'ile tawabati xitay da'irilirining izchil nishani bolup kéliwatqanliqini shundaqla rabiye qadirning " hakimiyetni aghdurmaqchi, " dep sotlan'ghan oghli ablikim abduréhimning jiddi dawalitishqa éhtiyaj ikenliki we kanada puqrasi höseyin jélilning hazirgha qeder kanada diplomatliri bilen uchrashturmighanliqini yazdi.

Irén xanim : iqtisadi tereqqiyat bilen kishilik hoquqtiki ilgirilesh maslishish kérek

Xelq'ara kechürüm teshkilati mes'uli irén xanim, xitay we hindistan qatarliq asiyadiki iqtisadi güllinish dewride turiwatqan döletlerning iqtisadi tereqqiyat sür'iti bilen, kishilik hoquqi sahesidiki tereqqiyati mas kelmeydighanliqini we buni maslashturushni telep qildi.

Irén xanim,"xitay we hindistan qatarliq döletler kishilik hoquq mesilisige iqtisadi tereqqiyat we siyasi hoquqqa ehmiyet bergendek ehmiyet bérishi kérek. Eger iqtisadi tereqqiyat bilen kishilik hoquq sahesidiki ilgirilesh bir - biri bilen maslashmisa, ular bundaq qilmisa, bu téximu köp kishilerning tereqqiyattin nep alalmay arqida qélishini, bu toqunush, bölünüsh we muqumsizliqni keltürüp chiqirip, iqtisadi muwapiqiyetlerni weyranchiliqqa uchrushi mümkin,"dep körsetti.

Belgilimiler boyiche mu'amile qilinmighanliqini qeyt qildi. Bu qétimqi doklatta, Uyghurlarning ehwali shinjang Uyghur aptonom rayonidiki Uyghurlar , dégen ayrim bir mawzu astida qisqiche tonushturulghan. Merkizi amérikining washin'gton shehiridiki amérika Uyghur jem'iyiti doklatni qarshi aldi.

Gerche xelq'ara kechürüm teshkilati xitay kishilik hoquqi xatirisini keynige chékinish bilen tenqid qilghan bolsimu, lékin xitay hökümiti kishilik hoquq saheside yéqinqi yillardin béri melum ilgirileshke érishkenlikini, xitay puqralirining siyasi erkinliki kücheygenlikini bildürmekte. (Erkin)