Bdt tetqiqatchisi: xitay qeshqerdin ibaret Uyghurlarning 'irusalémi'da néme qiliwatidu?

Süret, chéqiliwatqan qeshqerdin bir körünüsh.

Xitay hökümitining Uyghurlarni öz öy - makanliridin mejburiy köchürüp Xelq'aradiki medeniy yadikarliqlarning biri bolush süpiti bilen qoghdilishqa tégishlik dep qariliwatqan bu sheherni chéqishi, xelq'ara jem'iyette üzlüksiz tenqidliniwatqan idi. Yéqinda birleshken döletler teshkilati oqutush tetqiqat ishxanisining xadimi katxlén xanim élan qilghan, "xitay qeshqerdin ibaret Uyghurlarning 'irusalémi'da néme qiliwatidu?" namliq maqale jem'iyette yene bir qétim küchlük inkas qozghidi.

"Xitay hökümitining topa ittirish mashiniliri hem kranlirining yaziche élip bériwatqan buzushidin kéyin, topa ‏ - chang ichide qalghan, qedimiy yipek yolidiki2000 yilliq tarixqa ige bu qedimiy sheher bu bir nechche aydin buyan timtasliqqa chökken idi, shu tapta qarimaqqa sheherning bu qismi hazirche aman qalghandek qilatti," dep bashlaydu aptor maqalisini.

Aptor qeshqer kona sheher rayonidiki bu chéqish ishining hélimu dawamlishiwatqanliqini yene mundaq eskertidu: " lékin, xelq'aradiki kishilik hoquq teshkilatlirining qattiq eyiblishi, birleshken döletler teshkilati medeniy yadikarliqlarni qoghdash teshkilati hem qedimi medeniyetni qoghdighuchilarning shunche qattiq qarshiliqigha qarimay, hazir bu qedimi sheher weyran qiliniwatidu. Qélip qalghan kochilardiki tamlargha chaplan'ghan her xil élanlar en'eniwi islam medeniyitining simwolliridin biri bolghan, ilgiri xitay hökümiti qoghdaydighanliqini wede bergen bu sheher yenila chéqilip weyran bolush xewpidin qutulmighan idi."

Aptor qeshqer shehirining bir qedimi medeniyet yadikarliqi süpitide Uyghurlar üchün neqeder muqeddes jay ikenlikini, emma hazir xitay hökümitining bu qedimi medeniyetnila emes, belki Uyghur millitinimu assimilyatsiye qilip yoqatmaqchi boluwatqanliqini, hazir washin'gtonda Uyghur kishilik hoquq tetqiqati bilen shughulliniwatqan xenryk szadziéwski ependining sözini neqil élip mundaq otturigha qoyidu:" Uyghurlar ‏-- musulmanlarning bir qismi bolghan bu türki tilliq xelqler üchün, qeshqer shehirining chéqilishi bir qedimiy medeniyetningla weyran qilinishi bolmastin, belki bir qedimiy milletni assimilyatsiye qilip yoqitish bolmaqta. Qeshqer shehiri xuddi érusalém shehiri xristi'anlar, yehudiylar hem musulmanlar üchün muqeddes jay bolghinidek, Uyghur milliti üchünmu shunche muqeddes jay idi. Bu sheher Uyghurlarning bir gewdisi süpitide, ilgiri, hazir we kelgüsidimu qed kötürüp turushi kérek idi!"

Xitay hökümitining qeshqer qedimi shehirini chéqip weyran qiliwatqanliqini Uyghur ziyaliylirimu qattiq eyiblewatqan bolup, ilgiri xitayning ghulja hem qeshqer qatarliq Uyghur medeniyitining böshüklirini chéqish qilmishlirigha qarita metbu'at yüzide maqaliler élan qilip, xitayni üzlüksiz eyiblep kéliwatqan doktur qahar barat ependi bügün radi'omizning ziyaritini qobul qilip, öz qarashlirini otturigha qoydi.

Xitay hökümitining qeshqer kona shehirini chéqip, bu rayondiki Uyghurlarni eslidiki turmush aditi hem yashash shara'itigha mas kelmeydighan zamaniwi bina öylerge mejburiy köchürüshning xata boluwatqanliqi heqqidiki bir maqale xitaydiki metbu'atlardimu élan qilin'ghan idi.

2009 - Yili 6 - ayning 24 - küni tengritagh tor bétide élan qilin'ghan " qeshqer kona shehiri tarixtin qalghan kishilerni saqlap turghan idi" dep mawzu qoyulghan bu maqalide, muxbir wang chiming 2001 - yili bu sheherni özgertip qurulush layihisini tüzeshke qatnashqan bir xizmetchi xadimning öz nam - sheripini élan qilmasliq sherti bilen dégen munu sözlirini neqil élip mundaq yazidu: "biz deslep bu layihini tüzgende Uyghurlarning en'eniwi turmush aditige munasiwetlik nurghun muhim amillarni nezerdin saqit qilghan ikenmiz. Biz köp qétim teshwiq qilish, xizmet ishlesh netijiside yerlik Uyghurlarni köchürüsh üchün salghan bu binalargha köchüp kirishke qoshulghan Uyghurlarning sani hazir 40% kimu yetmeydu, 2868 a'ilini köchürüsh üchün sélin'ghan bu ahaliler rayonigha hazirghiche köchüp kirgenler 500 a'ilige yetmeydu. Mana hazir Uyghurlar üchün teyyarlan'ghan bu öylerni bahasi erzan bolghini üchün bashqilar sétiwélishqa bashlawatidu."
 
Muxbir maqaliside, hökümetning chaqiriqigha awaz qoshup bu ahaliler rayonigha köchüp kirgen Uyghurlarning ilgiriki turmush usuli özgergini üchün bina öylerge könelmigenlikini mundaq yazidu: "yéngi olturaq rayon'gha köchüp kirgen, doppichiliq kespi bilen shughullinidighan 68 yashliq yüsüp boway özining xolum ‏ - qoshniliri bilen parang sélishalmaydighan, ilgirikidek supida körpiler üstide yétip uxlash imkaniyiti bolmighanliqidin aghrinip, sayahetchiler öyige kélip doppilirini sétiwalidighan halettin, yiraq bazargha bérip doppilirini sétishqa mejbur boluwatqanliqidin narazi bolmaqta."

Doktur qahar barat ependi xitay hökümitining qeshqer kona sheher rayonini chiqishtiki heqiqiy meqsitini izahlap, xitayning Uyghurlarni mejburiy halda öz makanliridin ayrip, ularning öy - zéminlirining ornigha xitayning tereqqiyatigha mas kélidighan zamaniwi soda shehiri qurush meqsitide bir qedimi medeniyetnila emes, belki bir milletnimu yoqitish niyitide boluwatqanliqini tenqid qildi.

Katxlén maqalisining axirida yene, qeshqer shehirining hazirqi zamaniwiylishishqa yüzliniwatqan xitay sheherliridin perqliq halda özidiki qoyuq milliy alahidiliki bilen pütün dunyani jelp qilip turuwatqan bir sheher ikenlikini, shunga xitay hökümitiningmu bu sheherni qoghdap qélishta éghir mes'uliyiti barliqini, eger bu sheherni chéqishni toxtatmisa, Uyghurlar üchünla muqeddes bolup qalmastin, belki dunya xelqi üchünmu érusalém shehiridek muhim bolghan bir medeniy yadikarliqni weyran qilish jinayiti bilen eyiblinidighanliqini eskertip, bu qedimiy sheherni bir qimmetlik sowgha süpitide insaniyetke qayturup bérishke chaqirghan.

Közetküchilerning qarishiche, xitayning xelq'aradiki qattiq naraziliqlargha pisent qilmastin, qeshqer shehirini chéqishi, peqetla bir qedimiy yadikarliq bolghan imaretlerni chiqishla emes, belki bir milliy medeniyetni bir dewrni, bir tarixni yoqitish bolup, xitayni tenqidlesh, xitaygha bésim qilish arqiliq xitayning insaniyet medeniyitige xilap bu qilmishini tosup qélish dunya jama'etchilikining bash tartip bolmaydighan burchi iken.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.