" Olimpikke bir yil qalghan bolsimu, kishilik hoquq jehette qilche yaxshilinish bolmidi"

• Muxbirimiz jümening bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining tor bétide 2- awghust‏ - peyshenbe küni " olimpikke bir yil qalghan bolsimu, kishilik hoquq jehette qilche yaxshilinish bolmidi" témiliq axbarat élan qilindi . Axbaratta, xitayning 2008- yilliq olimpikta yéngiche qiyapet bilen meydan'gha chiqish chüshi xitayda barghanche éghirlishiwatqan kishilik hoquq depsendichiliki we boghuluwatqan axbarat we söz erkinliki tüpeyli emelge ashmasliqi mumkinliki otturigha qoyulghan shundaqla xitayning kishilik hoquq jehette héchqandaq közge körün'gidek ilgirilesh hasil qilmighanliqi, uzundin buyan étibar bérilmey kelgen kishilik hoquqni yaxshilashning ornigha jem'iyet muqimliqidin bekrek ensireydighanliqi, shuning bilen, béyjingning xitay ichidiki kishilik hoquq terghibatchilirigha qattiq qol siyaset yürgüzgenliki we herqandaq bir qarshi pikirdikilerning awazini tunjuqturush üchün axbarat wasitilirini qattiq bashquruwatqanliqini otturigha qoyulghan.

Istibdatliq bilen basturush téximu nomusluq

Xitay hökümitining olimpik harpisida qarshi pikirdikilerge sewrichan bolushning ornigha siyasiy pa'aliyetchilerni we qarshi pikirdikilerni qattiq basturuwatqanliqini hem musteqil axbarat organlirining tosalghugha uchrawatqanliqini bildürgen kishilik hoquq közitish teshkilati asiya bölümining diréktori brad adams: "xitay hökümiti öz xelqining siyasiy we ijtima'iy mesililerni ashkarilap, hökümetning yüzini töküp qoyushidin bek ensireydighandek qilidu. Emma xitay rehberliri, istibdatliq bilen basturushning téximu nomusluq bir ish ikenlikini qet'iy bilmeydighandek qilidu" deydu.

Mezkur axbaratta, xitayning, qiynash, intérnét we bashqa axbarat wasitilirini cheklesh, diniy erkinlikni boghush, Uyghur éli we tibetlerdiki az sanliq milletlerni basturush qatarliqlarni öz ichige alghan, kishilik hoquqni depsende qilish xatirisi barliqi körsitilgen we xitayning dunyada ölüm jazasini eng köp yürgüzidighan dölet ikenliki, nurghun sot hökümnamilerde éghir nuqsan saqlan'ghanliqi, eyibkarlarning özini aqlash jehette yéterlik erkinlikke érishelmeydighanliqi, sotning köpinche hallarda yépiq halda élip bérilidighanliqi, ispat matériyallirigha qiynash we ten jazasi bérish yolliri bilen érishilidighanliqi otturigha qoyulghan.

Bu axbaratta yene, xitayning edliye we sot sistémisida erz sunush ishlirining yéterlik kapaletke ige emesliki tekitlen'gen we xitay edliye sot tarmaqlirining musteqilliqke ige emesliki körsitilip: "xitayning sot- edliye tarmaqliri xitaydiki hakimiyet béshidiki partiye: xitay kompartiyisining kontrolluqida bolghachqa musteqilliqi kemchil" déyilgen.

Kishilik hoquq közitish teshkilati asiya bölümining bashliqi bred adams: " 2008- yilliq olimpik xitay üchün özining kishilik hoquqni yaxshilashni ewzel bilgenlikini körsitishi üchün qoldin bérip qoysa bolmaydighan purset idi" deydu.

Sadir bolghan we özgertishke tégishlik asasliq sekkiz nuqta otturigha qoyulghan

Kishilik hoquq közitish teshkilati, xitay 2008- yilliq olimpikning teyyarliqi jeryanida sadir bolghan we özgertishke tégishlik asasliq sekkiz nuqtini otturigha qoyghan bolup ular töwendikiche.

Mejburi köchürüsh we mekteplerni taqash. Buningda 2008- yilliq béyjing olimpiki üchün qurulush élip bérishta, minglighan sheher ammisining mejburiy köchürülgenliki, bulargha yéterlik tölem tölep bérilmigenliki, uningdin bashqa, olimpikning aldidiki "tazilash " herikitide aqqun déhqan ishlemchilerning baliliri üchün échilghan, emma royxetke élinmighan mekteplerni taqash qatarliqlar körsitilgen.

Emgek hoquqning depsende qilinishi. Buningda, béyjing olimpiki üchün yallan'ghan aqqun déhqan ishlemchilerning, qanun jehettin belgiligen ish heqqige we dem élishqa érishelmigenliki we da'im bixeterlik üsküniliri yéterlik bolmighan ehwal astida xeterlik ishlargha sélin'ghanliqi körsitilgen.

Az sanliq milletlerni basturush. Buningda xitay hökümitining "térrorluqqa qarshi küreshni kozir, atalmish "uch xil küchlerge zer be bérishni bahane qilip Uyghurlargha qarita basturush élip barghanliqi, "bölgünchilik" xahishidiki söz ‏- heriketlerde bolghan Uyghurlarni, jiddiy, qisqa , mexpiy xaraktérlik sot échip türmige tashlighanliqi gahida opche sot échip jaza bergenliki, ölüm jazasining adettiki bir ish ikenliki körsitilgen. Uningdin bashqa tibettimu bu xil ehwalning mewjut ikenlikimu qoshumche qilin'ghan.

Diniy erkinlikining boghulushi. Buningda, xitayning xitay hökümitining kontrol qilip turidighan sistéma sirtidiki herqandaq bir diniy erkinlikini étirap qilmaydighanliqi, barliq meschit, butxana, chérkawlarning choqum en'ge élinishi lazimliqi körsitilgen.

Ölüm jazasi we étip olturush. Buningda, xitayda ölüm jazasining eng köp yürgüzidighanliqi, gerche konkrétni sanni hökümet bek qattiq qamal qilsimu, her yili eng az dégendimu 10 ming ademning ölümge yurguzilidighanliqi otturigha qoyulghan.

Uningdin bashqa, eydiz pa'aliyetchilirining tosqunluqqa uchrishi, öyide réjimgha élish qilmishlirining yenila mewjutluqi we xitayning kishilik hoquqni depsende qilghuchi döletler bilen yéqindin munasiwetni saqlap kelgenliki qatarliqlar körsitilgen.

Kishilik hoquq közitish teshkilatining bildürüshiche qarighanda, xitay kishilik hoquqni éghir depsende qilghuchi sudan, kambodzha, zimbabuwi qatarliq döletler bilen yéqin munasiwetke ige bolup, bu döletlerning kishilik hoquq xatirisi kéler yili qattiq tekshürüshke duch kélidiken. (Jüme)