Xitay, rusiye we gherb ottura asiyaning énérgiyisini talishiwatidu


2007.02.06

oil-bugur-nefit.jpg
2003-Yili 13-séntebir küni bügür nahiyisidiki bir néfitlikte tartilghan resim. Xitay hökümiti özining énérgiyige bolghan éhtiyajini qandurush üchün, Uyghur élidiki énérgiye menbelirini imkaniyitining bariche échipla qalmay, ottura asiyadiki énérgiyige mol döletlerde öz tesir da'irisini kücheytishke térishmaqta. AFP

Xitayning shangxey ijtima'iy penler akadémiyisi shangxey hemkarliq tetqiqat merkizining bashliqi, shangxey yehudiy tetqiqat merkizining mudiri proféssor pen gang düshenbe we seyshenbe künliri amérika paytexti washin'gtondiki jamés town fondi, istratégiye we xelq'ara munasiwetler tetqiqat merkizi qatarliq orunlarda amérika-xitay-rusiye munasiwetliri heqqide ilmiy doklat bérip, xitayning ottura asiya rayoni, rusiye we amérikigha qaratqan tashqi siyasiy istratégiyisi heqqide toxtaldi. Pen gangning qarishiche, xitayning ottura asiya istratégiyiside énérgiye hemkarliqi eng muhim orunda turidu. Lékin, bir qisim amérika alimliri xitayning ottura asiya rayonining énérgiyisini qolgha keltürüshte amérikigha tehdid peyda qiliwatanliqini ilgiri sürmekte.

Sowét ittipaqining yimirilishi xitaygha purset yaritip berdi

Xitay sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin, ottura asiya rayoni bilen alaqe qilish pursitige érishti hemde xitayning ottura asiya memliketliri bilen bolghan köp tereplimilik munasiwetliri barghansiri küchiyip, ottura asiya rayonida amérika, rusiye bilen riqabet peyda qilish sewiyisige yetti.

Xitayning ottura asiyadiki mewjutluqida siyasiy munasiwetlerdin bashqa iqtisadiy munasiwetler muhim salmaqni igiligen bolup, biraq, xitay yéqinqi yillardin buyan qazaqistan, türkmenistan we özbékistanning énérgiyisini qolgha keltürüshke köprek küch chiqirishqa bashlidi. Közetküchilerning qarishiche, xitayning ottura asiyadin közligen asasliq meqsiti énérgiye menbelirini qolgha keltürüp, özining hazirqi we kelgüsi énérgiye éhtiyajini teminleshtin ibaret.

Amérika ottura asiya ishliri mutexesislirining qarishiche, xitayning bu rayondiki énérgiye menbelirini tiriship qolgha keltürüshi amérikining köp qutupluq énérgiye bilen teminlinish pilanigha nisbeten tehdid peyda qilmaqta.

Xitay bilen qazaqistan, qirghizistan, özbékistan, tajikistan we türkmenistanlar arisida ilgiri kéyin shangxey hemkarliq teshkilatining ramkisi astida we ayrim shekilde bir qatar siyasiy, iqtisadiy,medeniyet hem bashqa sahelerge a'it kélishimler tüzülüp, xitayning bu döletler bilen bolghan munasiwetliri künsayin qoyuqlashti. Téxi yéqindila qazaqistan we tajikistan prézidéntliri xitayni ziyaret qildi. Uning aldida bolsa, qirghizistan prézidénti xitayni ziyaret qildi. Buningdin ilgiriki yillarda xitay re'isliridin jang zémin we xu jintawlarmu arqimu-arqidin ottura asiya memliketliride boldi.

Nowette, xitay bilen qazaqistanning munasiwetliri istratégiyilik hemkarliq derijisige yetti shuningdek xitay bilen her qaysi jumhuriyetler arisida "dostluq hemkarliq, inaq qoshnidarchiliq" shertnamiliri imzalinip, ularning munasiwetlirining éniq kapalitining qanuniy asasi turghuzuldi.

Iqtisadiy munasiwettiki asasiy muddi'a énérgiye

Xitayning ottura asiya bilen bolghan soda munasiwetlirimu yildin –yilgha éship, 2005- yil- sekkiz yérim milyard dollargha yetken bolsa, xitayning peqet bir qazaqistan bilen bolghan sodisi alte milyard 700 milyon dollar boldi.

Undaqta xitayning ottura asiya munasiwetliridin közligen tüp meqsiti néme dégen so'alning tughulushi tebi'iy, xitayning shangxey ijtima'iy penler akadémiyisi, shangxey hemkarliq teshkilati tetqiqat merkizining mudiri, proféssor pen gang Jamestown fondi jemiyitide ötküzülgen yighinda söz qilip, " ikki terepning énérgiye hemkarliqi omumiy yüzlük munasiwetlerning eng muhim qisimi" dep körsetti.

"Énérgiye hemkarliqliri ikki terep soda munasiwetliride nahayiti muhim orunni tutidu. Qazaqistan bilen junggoning néfit aqquzush turubisi köp yillar tirishchanliq körsitilish arqiliq yatquzulup, 2005-yili axiri néfit aqquzulushqa bashlidi, pilan boyiche her yili 20 milyon tonna néfit yetküzülüsh lazim bolup, hazirqi tömür yol arqiliq yiligha besh milyon tonna toshulidighan néfittin töt hesse köp. Buningdin bashqa yene junggo bilen özbékistan we türkmenistan arisidimu junggogha tutashturulidighan tebi'iy gaz turubisi yatquzulush pütüshülgen, bu gaz turubilirining toshush miqdari yiligha 25 milyardtin 40 milyard kubmétirghiche bolidu" deydu pen gang.

Pen gangning éytishiche, "junggoning dengiz énérgiye yollirini qoghdash iqtidari yéterlik bolmighan ehwal astida, ottura asiyaning energiyisi junggo üchün nahayiti muhim istratégiyilik qimmetke ige, munasiwetlik néfit we tebi'iy gaz turubiliri pütkendin kéyin tebi'iy gazning junggo énérgiye qurulmisidiki nisbiti eship, junggoning gherbni échish istratégiyisini ilgiri sürüshte muhim ehmiyetke ige".

Pen gang sözini dawamlashturup, " méning hés qilishimche, junggo bilen ottura asiya munasiwetliride iqtisadiy hemkarliq nahayiti muhim, shuningdek iqtisadiy hemkarliqta énérgiye téximu muhim, hazir üch asasliq nuqta muqimlashturuldi, birinchi énérgiye, ikkinchi, qatnash, üchinchi uchur igiliki, elwette, bulardin bashqa köp nersiler bar, mesilen, yéza igilik, muhit, su menbeliri ishlitish, sayahetchilik we bashqilar, lékin, énérgiye haman birinchi orunda turidu" deydu.

Qazaqistan dölet uniwérsitéti,iqtisadiy-jughrapiye pakultétining proféssori shéripjan nadirop ependining qarishiche, xitay qazaqistan néfitini qolgha keltürüshte her qanche tirishsimu, biraq meblegh sélish jehette yenila amérika we yawropadin kéyin turidu. Qazaqistan xitay bilen qoyuq iqtisadiy munasiwet ornitishning xeterlik ikenlikini chüshinidu.

Xitay amérikigha énérgiye tehdidi peyda qilalamdu?

Xitay mutexessisi pan gang gerche xitayning ottura asiya néfitini qolgha keltürüshte amérika we rusiyige tehdid peyda qiliwatqanliqini ashkara ilgiri sürmigen bolsimu, biraq amérika miras fondi jemiyitining tetqiqatchisi aliyer ké'in " amérikining menpe'eti we ottura asiya énérgiyisi" namliq maqale yézip, xitayning ottura asiya énérgiye bazirigha kirgendin kéyin, rusiyining monopolini buzup tashliwétipla qalmastin, belki amérikining kop qutupluq énérgiye istratégiyisining mezkur rayonda emelge éshishighimu tehdid peyda qildi dep otturigha qoydi. Mezkur alim, xitayning 2006-yili qazaqistan néfit shirkitini sétiwalghanliqi we bir qanche dölet bilen tebi'iy gaz turuba yoli kélishimu tüzgenlikini shuningdek yene rusiye bilen birliship, amérikining bu rayondiki tesirini azlitishqa urunuwatqanliqini körsetken.

Jamestown Fondi jem'iyitining bashliqi glén xoward ependi bolsa, xitayning amérika we gherb döletliri bilen énérgiye riqabiti peyda qiliwatqanliqini körsitip, amérikining köprek endishe qilidighining qazaqistan bilen xitay arisida yatquzulghan néfit yoli ikenliki, amérikining qazaqistanning néfit turubisini bakugha tutashturishini xalaydighanliqini tekitlidi. Uning qarishiche, qazaqistan xitaygha bermekchi bolghan 20 milyon tonna néfitning, 10 milyon tonnisini xitaygha béridighan boldi.

Mezkur mutexxesisning qarishiche, xitayning ottura asiya énérgiyisi jehette riqabet peyda qilishidin qet'iy nezer amérika hazir unchiwala endishe qilmaywatidu. Chünki, qazaqistan hökümiti amérika bilen bolghan munasiwetke yenila xéli bek étibar bermekte, biraq, achquchluq nuqta xitayning bu rayondiki pa'aliyetlirining künsayin janlinishining amérikining menpe'etige téximu chong tesir peyda qilmay qalmasliqidur.

Qazaqistanliq Uyghur proféssor shéripjan nadirop ependi hazir qazaqistanning xitaygha mangduruwatqan néfitining 20% ke yetmeydighanliqini, 70-80% néfitning rusiye we rusiye arqiliq yawropagha mangduriliwatqanliqini,shunga hazirche xitayning rusiye we gherbke énérgiye tehdidi peyda qilalmaydighanliqini körsetti.

Xoward ependi bolsa, hazir amérikining uzun muddetlik ottura asiya istratégiyisining kemlikini körsitish bilen birge nöwette, amérikining mezkur rayonning bixeterlik, démokratiye, kishilik hoquq ishlirigha köngül bölüwatqan bolsimu, lékin énérgiyining amérikining bu rayondiki menpe'etlirining yadrosi ikenlikini tekitlidi.(Ümidwar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.