Amérika, xitay - pakistan yadro hemkarliq pilanigha b d t ning arilishishini telep qildi

15 - Öktebir, xitayni ziyaret qiliwatqan pakistan prézidénti asif zardari bilen xu jintaw, xitay hörmet qarawullirining aldida.

Amérika , hindistan qatarliq döletler xitay bilen pakistanning yadro sahesidiki hemkarliqini uzundin béri közitip kéliwatqan idi. Bu qétim xitayning pakistan'gha yéngi yadro ré'aktori qurup bérishni qarar qilishi bu döletlerning diqqitini qozghidi. Amérika bu sodigha b d t ning arilishishini telep qilghan.

Bezi analizchilar bu döletlerning xitay - pakistan arisidiki yadro hemkarliqidin bi'aram bolushigha yéterlik sewebliri barliqini ilgiri sürmekte.

Xitayning bir yadro énérgiye shirkiti aldinqi küni pakistan'gha yéngidin ming méga watliq chong tiptiki yadro ré'aktori qurup béridighanliqini élan qilghandin kéyin, bu mesile derhal amérika, hindistan qatarliq pakistandiki yadro eslihelirining bixeterlikidin endishe qilidighan döletlerning diqqitini qozghidi. Amérika derhal ipade bildürüp, xitay - pakistan arisidiki mezkur qurulush choqum xelq'ara atom énérgiye orginining nazariti astida élip bérilishi kéreklikini tekitlidi.

Düshenbe küni, amérika "wol stérit zhornali" qatarliq bezi chong gézitlar xitay yadro sana'iti guruhining mu'awin bash diréktori yö jyen'gangning sözini neqil keltürüp, xitayning pakistan'gha ming méga watliq bir yadro ré'aktori qurup bermekchi boluwatqanliqi, ikki terepning söhbet élip bériwatqanliqini ilgiri sürgen idi. Xitay tashqi ishlar ministirliki bayanatchisi jyangyüy, seyshenbe küni ming méga watliq chong tiptiki mezkur yadro ré'aktor qurulushidin xewiri yoqliqini bildürgen bolsimu, lékin xitay - pakistan yadro hemkarliqi munasiwetlik döletler arisida talash - tartish qozghidi.

Talash - tartishning merkizi xitay mezkur yadro ré'aktor qurulushida xelq'ara yadro matériyalliri komitétining testiqini élish kérekmu - yoq dégen mesilidur. Amérika emeldarlirining charshenbe küni eskertishiche, pakistan yer shari yadro qorallirini cheklesh shertnamisigha imza qoymighan bir qanche döletning biri. Shunga xelq'ara yadro matériyalliri orgini xitayning mezkur pilanigha arilishishi kérek. Lékin, xitay terepning eskertishiche, jonggu - pakistan otturisidiki yadro hemkarliqida xitay xelq'ara komitétning testiqini élish hajetsiz.

Türkiye hajitepe uniwérsitétining oqutquchisi, xitay mesililiri mutexessisi erkin ekrem, pakistanning burun bashqa döletlerni yadro matériyalliri we yadro téxnikisi bilen teminlesh tarixiy barliqi we shundaqla radikal islamning tehditi qatarliq seweblerdin, amérika qatarliq döletlerning endishe qilishigha yéterlik sewebi barliqini bildürdi.

Xitay burun pakistan bilen islamabadning 180 kilométir gherbiy - jenubidiki cheshme yadro istansisida 4 yadro ré'aktori qurup bérishke pütüshken idi. Bu yadro ré'aktorlirining biri burun pütüp resmi ishqa kirishken. Yene bir ré'aktor pütüp sinaq basquchida turiwatqan idi. Xitay hökümiti seyshenbe küni qalghan ikki yadro ré'aktor qurulushining resmi bashlinidighanliqi, xitay yadro shirkitining qurulush élip bérishigha ruxset qilin'ghanliqini élan qildi.

Jyang yüyning eskertishiche, bu ikki yadro ré'aktor qurulushi pakistan bilen xitayning 2003‏ - yili imzalighan yadro hemkarliq kélishimi asasida élip bérilidighan bolup, yéngidin qurulidighan 3 we 4 ‏- nomurluq ré'aktorlarning her biri 300 mégawat tok ishlepchiqirish iqtidarigha ige iken. Jyang yüy seyshenbe küni élan qilghan bu heqtiki bayanatida, "jonggu bu qurulushqa munasiwetlik tepsili ehwallarni xelq'ara atom énérgiye idarisigha melum qildi we bu organni mezkur qurulushning bixeterlik we közitish ishlirigha teklip qildi" dégen.

Lékin, amérikining bu mesilidiki meydani xitaydin perqliq bolup, xitay bilen pakistanning yadro hemkarliqi choqum xelq'ara yadro matériyallirini nazaret qilish organlirining közitishi astida élip bérilishi kérek, testiqidin ötüshi kérek.

Amérikining yadro bixeterlik ishlirigha mes'ul yardemchi dölet ishlar ministiri tomas d'agostino charshenbe küni wénada muxbirlargha bayanat bérip, xitay bilen bu mesile üstide sözlishishke bashlaydighanliqi we xelq'ara yadro matériyalliri orginini ishqa salidighanliqini ilgiri sürdi. U, "biz yadro esliheliri orginini pütün küchimiz bilen ishqa salimiz. Biz bu organdiki barliq imkaniyetlerdin paydilinip, xitay bilen pakistan yaki bashqa döletler arisida imzalan'ghan konkrét yadro kélishimlirini hel qilimiz," deydu.

Xitay dunyada pakistan bilen yadro hemkarliqi élip bériwatqan we pakistanning ichki muqimsizliqigha qarimay, uninggha meblegh séliwatqan birdin bir chong dölet. Erkin ekremning eskertishiche, xitayning pakistan bilen bolghan keng da'irilik hemkarliqi, keshmir mesiliside pakistanni qollishi qatarliq sewebler pakistanning xitaygha tayinishini kücheytip, bu uning Uyghur mesiliside xitay bilen hemkarlishishigha türtke boliwatidu.

Xelq'ara yadro matériyalliri komitéti 1975 ‏- yili qurulghan bolup, xitay bu organ'gha 2004‏ - yili qatnashqan idi. Mezkur organning belgilimisige asasen amérika, xitay rusiye, fransiye, en'gliye qatarliq yadro qorallar kulubigha eza 5 dölettin bashqa eller yadro matériyallirini import qilsa, choqum xelq'ara yadro matériyalliri komitétining nazaritini qobul qilishi kérek. Pakistan, bu shertnamigha imza qoymighan isra'iliye, hindistan we shimali koriye qatarliq az sandiki döletlerning biridur.

Amérika 2008‏ - yili hindistan bilen yadro kélishimi imzalighanda mezkur organning testiqini alghan. Amérika qatarliq döletler xitayning pakistan'gha yadro ré'aktor qurup bérishtin burun bu organning testiqini élishni telep qilmaqta. Lékin, xitay pakistan bilen cheshme yadro istansisida qurmaqchi bolghan 3 we 4 - nomurluq yadro ré'aktor qurulushi xitay xelq'ara yadro matériyalliri komitétigha eza bolushtin burun pütüshüp qoyghan ish ikenlikini ilgiri sürgen.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.