Rusiye bilen xitay inaq qoshna, yaxshi dost we yaxshi shérik

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Rusiye prézidénti wiladimir putin bilen xitay dölet re'isi xu jintaw 27 – mart küni moskwada ötküzülgen xitay körgezmisining échilish murasimida. AFP

Xitay re'isi xu jintaw ikki kündin buyan moskwa ziyaritini dawamlashturmaqta, bu jeryanda u bir qatar pa'aliyetlerge élip bardi hemde bir qatar uchrishishlarni ötküzdi. 26 - Küni kechte xu jintaw bilen wladimir putin moskwada ötküzülgen tunji " xitay yili" pa'aliyitining échilish murasimigha qatniship, échilish nutqi sözlidi. Xu jintaw sözide ikki dölet munasiwetlirige yuqiri baha bérip, istratégiyilik shériklik munasiwet ornatqandin buyan ikki dölet munasiwetlirining daghdam tereqqi qilip, bir qatar zor netijilerni qolgha keltürgenlikini tekitlep, "junggo bilen rusiye yaxshi qoshna, yaxshi dost, yaxshi shérik. Bu ikki dölet xelqlirining semimiy arzusi shuningdek ikki terep dölet menpe'etlirining muqerrer telipi" dep tekitligen.

Xitay sen'et nomurliri, xitay medeniyiti namayish qilin'ghan mezkur murasimda wladimir putinmu échilish nutqi sözlep, mezkur xitay yili pa'aliyitining zor ehmiyetlik weqe ikenliki, chünki buning rusiye - xitaydin ibaret ikki döletning yaxshi qoshna, yaxshi shérik ikenlikidin bolghanliqini tekitligen hemde bu ikki dölet medeniyitining özara bir - birini mehliya qilidighanliqini eskertken.

Rusiyining intérfakis agéntliqining uchuridin melum bolushiche, 26 - mart küni xu jintaw krémil sariyida wladimir putin bilen tar da'iride söhbet ötküzgendin kéyin, ikki prézidént bu qétimqi uchrishishning yeküni süpitide birleshme bayanat élan qildi.

16 Maddidin terkip tapqan " rusiye - xitay birleshme bayanati" ikki döletning siyasiy, bixeterlik, xelq'ara we rayon xaraktérliq munasiwet, soda - iqtisad, medeniyet, pen - téxnika qatarliq köp tereplerdiki hemkarliqlirini öz ichige alghandin tashqiri yene, bayanatning 2 - maddisida " 2001 - yili 16 - iyulda tüzülgen " xitay –rusiye inaq qoshnidarchiliq, dostluq we hemkarliq shertnamisi" ning prinsipliri we rohi boyiche, ikki terep musteqilliq, igilik hoquq we zémin pütünlüki qatarliq zor mesililerdiki özara qollashni kücheytidu. Rusiye terep xitay terepning teywen we tibet mesilisidiki pirinsipliq meydanini qet'iy qollaydu" dep körsitilgen.

Mezkur birleshme bayanatta yene xitay bilen rusiyining iran, iraq, afghanistan, shimaliy koriye mesililiri heqqidiki ortaq meydani we pirinsipliri tekitlen'gen. Bayanattiki özgichilik shuki, rusiye bilen xitay afghanistandin kéliwatqan zeherlik chékimlik tehdidige ortaq köngül bölüp, ikki terepning shangxey hemkarliq teshkilati ramkisi astida zeherlik chékimlikke qarshi turush méxanizimi qurup, zeherlik chékimlikke zerbe bérishtiki hemkarliqni kücheytidighanliqini tekitlesh bilen birge ikki terepning birlikte afghanistan etrapida" zeherlik chékimlikke qarshi bixeterlik belwéghi " tesis qilip, uning rolini jari qildurushini teshebbus qilghan.

"Üch xil küch" ke zerbe bérish yenila ortaq téma

Xu jintaw bilen wladimir putin imza qoyghan birleshme bayanatta xuddi burundin tartip tekitlinip kéliwatqan térrorchiliq, bölgünchilik we diniy esebiylikke ortaq zerbe bérish témisi yene bir qétim tekitlen'gen bolup, birleshme bayanatning 14 - we 15 - maddiliri ottura asiya döletliri bilen bolghan hemkarliqni kücheytish hem rayonning bixeterlikini qoghdash shuningdek shangxey hemkarliq teshkilatining ramkisi astidiki hemkarliqlarni ashurushqa qaritilghan.

Shangxey hemkarliq teshkilatining rayondiki térrorluqqa qarshi turush orginining bu teshkilatning ramkisi astida "üch xil küch"lerge zerbe bérish hemkarliqinini ishqa ashurushi körsitilgen. Biraq, mezkur bayanatning ötken qétim wladimir putin bilen xu jintaw arisida imzalan'ghan bayanatlardin perqliq teripi shuki ilgirikilerde ikki döletning atalmish sherqiy türkistan térrorchi küchlirini xelq'ara térrorizmning bir qisimi hésablap birlikte zerbe béridighanliqi tekitlen'gen bolsa, bu qétim mezkur nuqta konkért tilgha élinmighan.

Emma, xitay bilen rusiye 1996 - yili shangxey besh dölet teshkilatini berpa qilghandin buyan Uyghurlarning siyasiy heriketliri heqqidiki ortaq zerbe bérish meydanini izchil ipadilep kelgen. Bolupmu, 11 - séntebir weqesidin kéyin sherqiy türkistan namidiki Uyghur siyasiy herikiti térrorizmning bir qisimi süpitide rusiye bilen xitayning ortaq qarshi turidighan nishani bolup, ularning söhbetliri we ortaq bayanatliridin dawamliq orun aldi. Xitay rusiyining chéchiniye mesilisidiki meydanini qollisa, rusiye xitayning Uyghur éligha tutqan siyasitini qollap, chéchenler bilen Uyghurlarning siyasiy pa'aliyetlirini térrorizm ramkisigha kirgüzdi. Uyghur mesilisining sabiq char rusiye we sabiq sowét ittipaqi dewridin tartipla xitay bilen bolghan munasiwette oyun qerti bolup kelgenliki sir emes.

Yéngiliq - soda –iqtisad

Intérfakis agéntliqining uchuridin qarighanda, xitay moskwada "xitay dölet ehwali körgezmisi" achqan bolup, putin bilen xu jintaw échilish murasimigha qatnashqan. Xewerge qarighanda, seyshenbe küni xitay kompaniyiliri bilen rusiye kompaniyiliri arisida omumiy sommisi 4. 3 Milyard dollar qimmitidiki 20 nechche kélishim we toxtam tüzülgen. Bularning türliri her xil bolup, yer asti bayliqliri, énérgiye, téxnika shuningdek sün'iy hemra téxnikisi we bashqa sahelerni öz ichige alghan. Ötken yili rusiye bilen xitayning sodisi 30 milyard amérika dolliridin ashqan bolup, bu yil téximu éshishi molcherlenmekte.

Ekis inkaslarmu mewjut

Rusiye xitay rehberliri özara munasiwetlirige yuqiri baha bérip, ikki döletning xelq'ara mesililer öz munasiwetliridiki ortaq meydanini mu'eyyenleshtürgen bolsimu, lékin bir qisim rusiye közetküchiliri yenila xitay bilen bolghan munasiwette hushyar bolush lazimliqi, chünki, xitayning rusiyige nisbeten yoshurun tehdid ikenliki, xitay bilen bolghan munasiwetning ezeldinla muqim bolmighanliqi, xitay köchmenlirining rusiyide üzlüksiz köpiyishining kelgüside rusiyining sibiriye we yiraq sherqighe tehdit peyda qilishi mumkinlikini otturigha qoyushmaqta.

Ene shundaq analizlarning biri rusiyining www.gazeta.ru Torida élan qilin'ghan bolup, maqalide eger rusiyiliklerning xitaylarning rusiye zéminigha ammiwi yosunda makanlishishini xeterlik dep hésablisa, u chaghda hazirqi gherbke qarshi tashqi siyasitidin waz kéchip, NATO gha kirishni, chünki u chaghda xitayning rusiye bilen emes, belki NATO bilen chégrilinidighanliqini otturigha qoyup, rusiyining bixeterlikini gherb bilen birge qoghdash teshebbus qilinidu. Xu jintaw bu qétim yene rusiye bash ministiri fradkop we dölet dumasining bashliqi gléznop qatarliq yuqiri derijilik rehberler bilenmu körüshüp, pikir almashturghan. 27 - Mart küni qazanni ziyaret qilip, tataristan prézidénti shemiyéw bilen körüshken. (Ümidwar)