Xu jintawning rusiye ziyaritidin inkaslar

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

26– Mart küni rusiye prézidénti wiladimir putin bilen xitay dölet re'isi xu jintaw rusiyide bashlan'ghan "xitay yili" ning bashlinish murasimida krémlin sariyida küreshmekte. AFP

Xitay dölet re'isi xu jintawning rusiye ziyariti we rusiyide ötküzülüwatqan "xitay yili" pa'aliyiti gherb hem rusiye mulahizichilirining türlük inkaslirini qozghidi. Gherb döletlirining we rusiyining bir qisim gézitlirida bu heqte türlük analizlar hem köz qarashlar shuningdek xitay-rusiye munasiwetlirining istiqbali heqqidiki perezler dawamliq otturigha qoyulmaqta. Bularning bir qisimda ikki dölet munasiwetlirige ijabiy nuqtidin qaralghan bolsa, yene bir qisimlirida selbiy we mewhum jehettin baha bérilgen.

Elwette, xitay we rusiye resmiy metbu'atliri jümlidin ikki dölet hökümetliri öz munasiwetlirige yuqiri baha bérip, béyjing-moskwa hemkarliqlirini " yaxshi dost, yaxshi qoshna we yaxshi shérik " dep xaraktérligen. Ikki dölet hemkarliqi xu jintaw bilen wladimir putin teripidin élan qilin'ghan " birleshme bayanat" ta bir qeder éniq otturigha qoyulghan.

"Ikki éyiq birliship, amérikigha taqabil turmaqchi"

Rusiye bilen xitay rehberliri özlirining birleshme bayanatida iran, shimaliy koriye yadro mesilisi, afghanistan we ottura sherq mesililiri jümlidin ottura asiya mesililirini öz ichige alghan bir qatar xelq'araliq we rayon xaraktérliq mesililerdiki ortaq meydanini ipade qilghan shuningdek yene özlirining istratégiyilik shériklik munasiwetlirining üchinchi bir dölet yeni amérika bashliq gherb döletlirige qarshi ittipaq shekillendürüshni meqset qilmaydighanliqini izchil tekitlep kelgen bolsimu, biraq, bir qisim közetküchiler bu ikki döletning istratégiyilik hemkarliqining emeliyette amérikigha we n a t o ning sherqqe kéngiyishige taqabil turush ikenlikini jezimleshtürmekte.

Gérmaniyide chiqidighan ataqliq gézitlardin biri "frankfort kündilik géziti" de élan qilin'ghan mixa'il ludwigning " ikki éyiq –rusiye-xitay amérikini cheklimekchi" mawzuluq maqale wekil xaraktérliq bolup, aptor xu jintawning moskwa ziyaritining muhim arqa körünüshlük dewr shara'itigha toghra kelgenlikini eslitip, buni wladimir putinning ikki ay burun myunxéndiki bixeterlik yighini jeryanida sözligen amérikigha qarshi sözi bilen baghlaydu. Chünki, amérikining sherqiy yawropada bashqurulidighan bombidin mudapi'e körüsh sistémisi ornitish pilani rusiyini bi'aram qilghan bolup, wladimir putin shu sewebtin amérikini tenqid qilghan. Ikki terep arisida bu mesilide pikir ixtilap kélip chiqqan bolup, közetküchiler buni yéngi "soghuq munasiwetler urushi" gha oxshatqan idi.

Gérmaniye analizchisi mixa'il ludwig maqaliside rusiye bilen xitayning amérikining tesirini aldi bilen ottura asiyada chekleshni meqset qilidighanliqini körsitip, ular élan qilghan "birleshme bayanat" ta shangxey hemkarliq teshkilati we xitay bilen rusiyining ottura asiya siyasiti heqqidiki meydanining ortaqliqi körsitilgenliki, buningdin ikki yil ilgiri shangxey teshkilatining amérikining ottura asiyadiki herbiy bazilirini taqash teshebbusini otturigha qoyghanliqini tekitleydu.

Elwette, qoshumche qilish mumkinki, közetküchilerning qarishiche, 11-séntebir weqesidin kéyin amérikining ottura asiya bilen qoyuq herbiy siyasiy munasiwet ornitishi, bolupmu qirghizistan, özbékistanda herbiy baza qurushi xitay bilen rusiyini bi'aram qilghan. Bu ikki dölet shangxey teshkilatini kücheytish arqiliq amérikining tesirini ajizlitishqa tirishqan. 2005-Yili astanada échilghan shangxey hemkarliq teshkilatining ali rehberler yighinida élan qilin'ghan xitapnamide ashkara halda amérikining ottura asiyadiki bazisini taqash teshebbus qilin'ghan. Arqidinla, rusiye bilen xitay shendong ölkiside keng kölemlik birleshme herbiy maniwer ötküzgen hemde bu ikki dölet iran yadro mesiliside amérikining meydanigha tetür pozitsiyide bolup kelgen. Mana mushu bir qatar ehwallar közetküchilerni bu ikki dölette amérikining tesirige taqabil turush meqsiti mewjutluqini höküm qilishigha türtke bolghan idi.

Ikki döletning menpe'etliride toqunush bar

Mixa'il ludwig maqaliside gerche, bu ikki döletning munasiwetliri nahayiti yéqindek körünsimu, lékin yene nurghun ixtilaplar barliqini otturigha qoyidu.

Aptorning qarishiche, gerche rusiye bilen xitay rehberliri özlirining ortaq menpe'etliri barliqini mu'eyyenleshtürsimu, biraq ularning menpe'etliride yenila toqunush mewjut, rusiye shangxey hemkarliq teshkilatini bekrek kücheytse, xitayning ottura asiyadiki tesirining éship kétishi mumkinlikini sezgen hemde bayliq menbelirini qolgha keltürüshtimu ular arisida riqabet shekillengen. Chünki, ottura asiya dunya néfit we tebi'iy gaz zapisining beshtin bir qismini igileydu.

Aptorning qarishiche, rusiye ottura asiya néfit we tebi'iy gazlirini ékisport qilishni monopol qilip kelgen bolsimu, lékin yéqindin buyan xitay ottura asiya bilen bolghan énérgiye hemkarliqini kücheytken hemde qazaqistan néfitlirige érishishke bashlighan shuningdek türkmenistan we qazaqistan tebi'iy gazlirini qolgha keltürüshke tirishmaqta, rusiye "gazprom" shirkitimu ottura asiya bilen gaz kélishim tüzgen bolup, nöwette, rusiye bilen xitay arisida türkmenistan gézini qolgha keltürüshte riqabet mewjut.

Rusiye yiraq sherqtin ensireydu

German mulahizichisining pikirlirigha asaslan'ghanda, rusiye xitayning sibiriye we yiraq sherqide iqtisadiy hem nopus jehettin kéngiyishidin qorqunch hés qilmaqta, rusiyining endishisi, rusiye bilen chégrilinidighan xitayning shimaliy rayonliridiki iqtisadiy tereqqiyatning tézliki bolup chünki, rusiyining yiraq sherq we sibiriye rayonlirida iqtisadning chüshüshi bilen ahalilar bu jaylardin ketmekte. Rusiyilikler sibiriyidiki xitay shirketlirining pa'aliyetlirining rusiye shirketlirige qarighanda zor derijide aktiplishishi bilen xitayning kéngiyishige téximu keng yol échilishidin endishe qilidu.

Uningdin bashqa yene moskwa xitay bilen bolghan tashqi sodadinmu bi'aramliq hés qilghan bolup, chünki, xitaygha mangdurulidighan 90% rusiye mehsulatliri yer asti bayliqliri yeni aldi bilen néfittin ibaret bolup, mashinasazliq mehsulatlirini ékisport qilish azlap ketken, eksiche xitay éléktir saymanliri, mashinasazliq mehsulatlirini rusiyige ékisport qilishni ashurghan, rusiye pütün döletning xuddi yiraq sherqqe oxshashla xitay sana'et mehsulatliri bilen tolup kétishidin ensirimekte.

Xu jintawning rusiye ziyariti toghrisida rus analizchilirimu bir qatar inkaslarni otturigha qoyghan bolup, "xewerler" gézitide bu heqte bir qatar uchurlar mewjut. Mezkur gézittiki " xitay rusiyige tehdidmu? " mawzuluq maqalide otturigha qoyulishiche, bir qisim rusiye ziyaliyliri xitayning yiraq sherq, sibiriye qatarliq jaylirigha iqtisadiy jehettin kirishi we xitaylarning bu rayonlarda türlük ishlep chiqirish pa'aliyetliri bilen shughullinishini rusiyining iqtisadiy tereqqiyati üchün paydiliq, xitayni xeterlik hés qilmasliq kérek dése, yene bir qisimliri xitayning kelgüside rusiyining sibiriye we yiraq sherqi üchün tehdid bolidighanliqi, rusiyining bu jaylirining bara-bara xitaygha baghlinip qélishi, hetta xitaylarning téximu köpiyip, rusiyige yerliship, kelgüside moskwa hökümitidin rusiye tupraqlirida aptonomiye telep qilidighan weziyet shekillinishi mumkinlikini otturigha qoyush arqiliq, xitay tesirini hazirdin étibaren tosushni teshebbus qilidu. (Ümidwar)