Xitay-rusiye otturisida hel qilishqa tégishlik nurghun mesililer mewjut

• Muxbirimiz ömer qanatning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Xitay bilen rusiye otturisidiki munasiwetler künséri tereqqiy qiliwatqan bolup, mutexessislerning bildürüshiche, 17‏- awghust küni axirlashqan shangxey hemkarliq teshkilatining herbiy manéwiri, ikki döletning istratégiyilik hemkarliq ornitish yolida téz ilgirlewatqanliqini körsitidiken. Emma bezi siyasiy mulahizichiler éytishiche, xitay-rusiye munasiwetliride bir terep qilishqa tégishlik nurghunlighan mesililer mewjut iken.

Xitay-rusiye amérikining ottura asiyadiki tesiridin endishe qilmaqta

Yéqinqi yillardin béri, bolupmu amérikining afghanistan'gha qaratqan herbiy herikiti we amérika herbiy qisimlirining qirghizistan qatarliq ottura asiya jumhuriyetlirige orunlashturulishidin kéyin, xitay bilen rusiye otturisidiki munasiwetler téz tereqqi qilishqa bashlidi.

Amérikining ottura asiyadiki tesiri da'irisining künséri kéngiyiwatqanliqidin endishe qilghan xitay we rusiye, ikki dölet otturisida mewjut ixtilaplarni bir terepke qayrip qoyup, bir tereptin iqtisadiy, siyasiy we ijtima'iy munasiwetlirini, yene bir tereptin ikki dölet arisidiki herbiy hemkarliqlirini kücheytti.

Rus siyasiy mulahizichisi sérgéy blagofning "asiya waqti" gézitide élan qilghan maqaliside bildürüshiche, shangxey hemkarliq teshkilatining 17‏- awghust küni axirlashqan herbiy manéwiri, eslide, birinchi qétim 2005‏- yili awghust éyida xitayning sherqiy rayonida élip bérilghan hem xitay we rusiye teripidin dawamliq élip bérilishi pilanlan'ghan bir qatar herbiy manéwirning ikkinchisi bolup hésablinidu.

Uning éytishiche, rusiye we xitay teripidin élip bériliwatqan herbiy manéwirlar, moskwa we béyjingning ottura asiya rayonini ortaq tesir da'ire ichige élish iradisining ochuq ipadisi iken.

Xitay we rusiyining bu iradisi 15‏- we 16‏- awghust künliri qirghizistanning paytexti bishkekte ötküzülgen shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerning dölet bashliqliri yighinida téximu ashkara bir sheklide otturigha qoyulghan. Xitay we rusiye yétekchilikidiki shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerning dölet bashliqliri teripidin élan qilin'ghan birleshme bayanatta, ottura asiya döletlirining herqandaq tehditke qarshi turush küchi we qudritige ige ikenliki tekitlen'gen hemde amérikidin ottura asiya rayonidin néri turushi telep qilin'ghan.

Lékin, bezi siyasiy mulahizichilerning éytishiche, gerche rusiye -xitay munasiwetliri téz tereqqiy qiliwatqan bolsimu, emma ikki dölet otturisida téxi hel bolmighan nurghun mesililer mewjut iken.

Béyjing we moskwaning shangxey hemkarliq teshkilati heqqidiki nishani perqliq

Ularning éytishiche, xitay we rusiye hem ikki dölet arisida imzalan'ghan kélishimler hem shangxey hemkarliq teshkilati ramkisi ichide herbiy hemkarliqini kücheytiwatqan bolsimu, emma béyjing we moskwaning shangxey hemkarliq teshkilati heqqidiki nishani perqliq iken. Amérika we gherb döletliri bilen munasiwetliri künséri yiriklishiwatqan rusiye, shangxey hemkarliq teshkilatini kelgüside siyasiy we herbiy bir ittipaqqa aylandurushni pilanlawatqan bolsa, xitay bu teshkilattin asasen, atalmish "üch xil küch"lerge qarshi turush, yeni bölgünchilik, térrorchiliq we esebiy diniy küchlerge qarshi turush shu'ari astida, Uyghur musteqilchilirini basturush, ottura asiya döletliride Uyghur milliy herikitining kéngishining aldini élish we rayondiki döletlerde iqtisadiy tesirini kücheytish üchün paydilinishni meqset qilidiken.

Siyasiy mulahizichi sérgéy blagofning "asiya waqti" gézitide élan qilghan maqaliside bildürüshiche, xitay we rusiye otturisida, xitay hökümiti eng köp ehmiyet bériwatqan iqtisadiy munasiwetlerde, bolupmu énérgiye saheside jiddiy mesililer mewjut iken .

Uning éytishiche, xitay we rusiye otturisidiki eng chong ixtilap tebi'iy gazning bahasi mesiliside bolup xitay, rusiye teripidin sunulghan tebi'iy gaz bahasini qimmet dep qarap, teklip qilin'ghan bahada rusiyidin tebi'iy gaz éksport qilishni ret qilmaqta. Hetta 10‏- iyul küni, béyjingda ziyarette bolghan, rusiye sana'et we énérgiye ministiri wiktor xiristinko, "rusiyining tebi'y gazini xitaygha yötkesh yoli mesiliside ikki dölet otturisida élip bériliwatqan söhbetler bu yil axirlashmisa, rusiye xitaygha tebi'iy gaz éksport qilishni kéchiktürüshi mumkin", dégen.

Xewerlerge qarighanda béyjing we moskwa otturisida uzundin béri éléktir énérgiyisi mesiliside élip bériliwatqan söhbetlermu téxi bir netije bermigen. 1990‏- Yillirining otturlirida rusiye we xitay, rusiyining sibiriyidiki irkutsk rayonidin xitaygha éléktir énérgiyisi yötkesh pilani üstide söhbet élip barghan bolup, lékin ikki terep éléktir énérgiyisining bahasi üstide kélishelmigenliki üchün, 1999‏- yili xitay hökümiti bu pilanni bikar qilghan.

Eng muhimi, deydu sérgéy blagof "asiya waqti" gézitide élan qilghan maqaliside, rusiye sodigerliri, xitay sana'et mehsulatlirining rusiyide künséri köpiyiwatqanliqidin endishe qilishqa bashlighan. Ötken ay rusiye tebi'iy monopoliye instituti doklat élan qilip, xitay bilen künséri köpiyiwatqan iqtisadiy alaqining, rusiyide keltürüp chiqiridighan iqtisadiy we ijtima'iy qalaymiqanchiliqliri toghrisida agahlandurghan.

Uning éytishiche, rusiye-xitay otturisida istratégiyilik hemkarliq emelge éshishi üchün, bu ikki dölet otturisida soda-iqtisad saheside bolupmu, rusiyining xitaygha énérgiye éksporti mesiliside mewjut ixtilaplar bir terep bolushi kérek(ömer qanat)