Türkiye metbu'atlirida Uyghur mesilisi
2007.01.24
Dunya gündémi yeni dunya kün tertipi namliq gézitning 23-yanwardiki sanida xitay tajikistan bilen bolghan hemkarliqini kücheytiwatidu, mawzuluq xewer analizi élan qilindi.
Bu xewer analizide, qirghizistanda yüz bergen xelq herikitidin kéyin hakimiyetning özgirishi bilen xitay amérika qoshma shitatliri teripidin qorshalghan idi,xitay bu qorshawni tajikistan arqiliq buzush niyitide bolmaqta. Xitay bundin bashqa ottura asiyadiki tesirini küchlendürüp Uyghur türklirining musteqilliq körishige qarshi qoshna döletlerning qollishini qolgha keltürüshke tirishmaqta, dep yézilghan.
Xewer analizida yézilishiche, xitay we tajikistan 2006-yili 9-ayning 10-küni tajikistanning paytexti düshenbide ortaq bayanat élan qilip, ikki dölet arisidiki chégrining belgilinishi, térrorizmgha qarshi küresh, iqtisadi we tijari hemkarliqni kücheytish qatarliq jehetlerde hempikir bolghan. Ortaq bayanatta yene, ikki döletning birlikte sherqiy türkistan térror küchliri bilen küresh qilishining xelq'ara térrorizmgha qarshi küreshning bir parchisi ikenlikimu tekitlen'gen iken. Maqalide iranningmu tajikistan bilen bolghan munasiwitini küchlendürüshke ehmiyet bériwatqanliqi yézilghan bolup, tajikistan dölet bashliqi imam eli rahmanowning xitay ziyaritigimu yer bérilgen. U,bu qétimqi ziyaritide xitay bilen tajikistan arisidiki yaxshi qoshniliq, dostluq we hemkarliq toxtamnamisige qol qoyghan bolup, toxtamnamide ikki döletning bir- birining ichki ishlirigha arilashmaydighanliqi, bir birige ziyan béridighan ittipaqlargha eza bolmaydighanliqini bildürgen iken.
Mulahizide tajikistan jumhur bashliqi imam eli rahmanowning xitay dölet re'isi xu jintaw we xitay xelq mejlisi bashliqi wu banggo bilen uchrishishida muzakire qilin'ghan mesililer üstidimu toxtalghan.
Xitay tajikistan hemkarliqining küchiyishi némining ipadisi? bu Uyghur mesilisige qandaq tesir körsiter? bu heqtiki köz qarashlirini élish üchün dunya kün tertipi gézitidiki bu analizni yazghan ömer ependi bilen söhbet élip barduq.
Dunya gündémi gézitining bash tehriri ömer özkaya ependi xitay bilen tajikistan otturisidiki munasiwette Uyghur mesilisi üstide toxtilip mundaq dédi:
"Qirghizistanda meydan'gha kelgen xelq herikitidin kéyin xitay amérika teripidin qorshiwélin'ghanliqini hés qilishqa bashlidi. Sherqiy türkistan xitayning tashqi dunyagha échilghan dérizisi. Sherqiy türkistan qirghizistan bilen bolghinidek tajikistan bilenmu chégridash. Xitay, amérikining qirghizistan arqiliq özini qorshiwélishigha taqabil turush üchün, tajikistan bilen yéqinlashmaqta. Tajikistan iqtisadiy jehettin nahayiti ajiz bir dölet bolghachqa xitaygha éhtiyaji bar. Shunga xitay nime dése uni qobul qilip hemkarliq toxtamnamiliri tüziwatidu, menche bu nahayiti xata bir siyaset. Bügün xitay shangxey hemkarliq teshkilati arqiliq ottura asiyagha chongqurlap kirip, hem iqtisadi jehettin payda éliwatidu, hemde Uyghurlarning erkinlik dawasigha zerbe bériwatidu".
Xitaylar türkiye bilen bolghan munasiwitigimu alahide ehmiyet béridu, bezi mutexessisler xitayning türkiyige bekla ehmiyet bérishidiki sewebmu Uyghurlarni basturush üchün deydu. Türkiye hazirghiche xitay hökümitining dégenlirige anche qulaq salmidi, emma xitaylar bu mesilide dawamliq türkiyige bésim ishlitip kéliwatidu, sizche xitaylar buningdimu muwapiqyetlik bolalarmu?
"Siz türkiyini köp maxtiwettingiz. Türkiye sherqiy türkistan mesilisige téximu ehmiyet bérishi kérek. Türkiye sherqiy türkistan teshkilatlirining pa'aliyetlirige biraz cheklime qoydi. Sherqiy türkistan teshkilatliri qurultaylirini gérmaniyide achalaydu, türkiyide achalmaydu. Türkiyining sherqiy türkistan mesilisige ige chiqish mejburiyiti bar. Bu sherqiy türkistan xelqining könglini yasash üchün qilishqa tégishlik ish emes, türkiyining tarixi burchidur. Sherqiy türkistan teshkilatlirining pa'aliyetlirige cheklime qoyushi türkiyining bir eyipidur. Türkiye qazaqistan, qirghizistan we özbékistan'gha oxshash sherqiy türkistanliqlarni xitaygha tapshurup bermisimu, emma hazirqi sherqiy türkistan siyasitini toghra dep ketkili bolmaydu. Kelgüside ottura asiya türkiy jumhuriyetliri we türkiyining aldidiki eng chong tosalghu xitay. Xitaylar hazir qazaqistan'gha chongqurlap kirishke tirishiwatidu, buning sewebi xitayning nopusi köp, kelgüside tupraqqa éhtiyaji bar, menche bularning hemmisi xitayning yéyilmichiliq siyasitining bir parchisi.
Ömer özkaya ependi kelgüside türkiyining xitay siyasiti qandaq bolar?
Sherqiy türkistan mesiliside köp ilgirlesh bolushi, türkiye sherqiy türkistan mesiliside öz höddisige chüshkenni qilishi kérek idi, emma qilalmidi. Buning nurghun sewebliri bolushi mumkin. Sherqiy türkistan mesilisi xelq'ara sehnige chiqti, türkiye bu mesilige téximu ehmiyet bérishi kérek. Menche yéqin kelgüside türkiye bu mesilige téximu köp ehmiyet bérishke bashlaydu dep oylaymen. Chünki, iraqtiki türkmen mesilisimu téxi 2 yil burun'ghiche türkiyining kün tertipide yoq idi, hazir türkiye parlaméntida iraqtiki türkmen mesilisi alahide muzakire qiliniwatidu, uning üstige 70 milyon türk xelqi sherqiy türkistan mesilisini yaxshi bilidu, shunglashqa yéqin kelgüside sherqiy türkistan mesilisimu türkiyining kün tertipige kélidu dep oylaymen.
Munasiwetlik maqalilar
- Uyghurlar qandaq aptonomiyide yashawatidu?
- Tajikistan prézidénti imameli raxmanop xitay ziyaritini bashlidi
- Shwétsiye metbu'atida Uyghur éli ziyariti(2)
- Shwétsiye metbu'atida Uyghur éli ziyariti(1)
- Rabiye qadir xanimning kanada ziyariti kanada metbu'atlirida
- Uyghurlarning hoquqliri üchün köresh qilghuchi