Хитайниң олимпик үлгиси гетлер германийиси боламду яки җәнубий корийиму?

• Мухбиримиз вәлиниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Хитайниң 2008 - йиллиқ олимпикиға қарши лого. WUC Photo

9 ‏- Айниң 19 ‏- күнидин 21 ‏- күнигичә, филипинниң манила шәһиридә 'пүтүн йәр шариниң асияни демократийиләштүрүш муһакимә мунбири' дегән хәлқаралиқ тәшкилатниң иккинчи қетимлиқ муһакимә йиғини ечилған вә йиғинниң ахирида, хитайни демократийигә үндәш һәққидә сунулған тәклипләргә асасән, хитайниң кишилик һоқуқни дәпсәндә қиливатқанлиқиға җиддий муамилә қилиш тоғрисида бир муһим қарар мақулланған иди.

'Пүтүн йәр шариниң асияни демократийиләштүрүш муһакимә мунбири' манила шәһиридә ачқан муһакимә йиғинида елинған қарарниң текисти наһайити қисқа вә ениқ. Хитайда 1989 ‏- йили йүз бәргән 4 ‏- ийон вәқәсини тәкшүрүш комитетиниң рәиси, һазир канадада туруватқан мустәқил язғучи шең шө ханимниң баян қилишичә, бу қарарда "гәрчә коммунист хитай һөкүмити дуня олимпик комитетиға 2008 ‏- йилидин бурун кишилик һоқуқни зор дәриҗидә яхшилаш тоғрисида вәдә бәргән болсиму, әмма әмәлийәттә, униң әксичә, хитайда кишилик һоқуқ дәпсәндичилики техиму қәбиһләшти. Хитай һөкүмити һазир давамлаштуруватқан сиясий, диний зиянкәшлик вә тибәтләргә, уйғурларға зулум селиш, интернетни контрол қиливелип учур әркинликини дәпсәндә қилиш ‏-‏ хитай һөкүмитиниң бәргән вәдисигә хилаплиқ қилғанлиқиниң пакити. Шуниң үчүн, йиғин әһли дунядики демократик күчләрни хитайни бәргән вәдисигә әмәл қилғузушқа чақириду " дәп йезилған.

Қарарда йәнә 'хитай һөкүмити хоңкоңдиму әркинликкә капаләтлик қилиши, тәйвәнгә қораллиқ тәһдит селишни тохтитип, тәйвән боғузи мәсилисини сөһбәт арқилиқ һәл қилишқа капаләтлик қилиши лазим ' дәп тәкитләнгән.

--Хәлқара тәшкилатлар, һәтта хитай өзиму, 2008 ‏- йили хитайда өткүзилидиған олимпик мусабиқисини интайин яхши пурсәт дәп һесаблайду, ‏-‏- дәп мулаһизисини башлайду мустәқил язғучи шең шө ханим, ‏-‏-‏- әмма һазирқи аламәтләрдин қариғанда, биз билән хитай һөкүмитиниң оттурисида, бундақ бир интайин яхши пурсәткә болған чүшәнчидә маһийәтлик пәрқ бар. Коммунист хитай һөкүмити бу пурсәтни дуняға өзиниң күч-қуввитини, хәлқни қаттиқ контрол қилиш иқтидарини, һоқуқпәрәсликини вә һәшәмитини көз-көз қилидиған яхши пурсәт дәп қаримақта. Хәлқара тәшкилатларниң қаришичә, бу пурсәт хитай үчүн демократийини әмәлгә ашуруп, түзүм өзгириши пәйда қилидиған тарихи дәвр болуп қелиши мумкин иди.

‏-‏-‏- Дуняниң олимпик мусабиқиси тарихида аз дегәндә икки хил үлгә бар, ‏-‏- дәп мулаһизисини давамлаштуриду мустәқил язғучи шең шө ханим, ‏-‏-‏- униң бири, 1936 ‏- йили германийиниң берлин шәһиридә өткүзүлгән олимпик мусабиқиси. Әйни вақитта, фашист германийиси бу мусабиқидин пайдилинип, өзиниң һәрбий күчини дуняға көз-көз қилған вә дуняда уруш қозғаш йолиға маңған иди. Йәнә бири, 1988 ‏- йили җәнубий корийиниң сиол шәһиридә өткүзүлгән олимпик мусабиқиси. Әйни вақитта, олимпик мусабиқисиниң түрткисидә җәнубий корийә демократийилишиш йолға маңған бир муҗизә пәйда болған иди.

Хәвәр архиплириға қариғанда, җәнубий корийидә олимпик мусабиқиси башлиништин бурун, җәнубий корийиниң өзидә вә хәлқарада, җәнубий корийә һөкүмитигә демократийә йолиға меңиш һәққидә бесим ишлитидиған чоң намайишлар болған. Америкида җәнуби корийини демократийиләштүрүш һәққидә бир муһим қарар мақулланған. Җәнубий корийидә өткүзүлгән олимпик мусабиқиси, олимпик тарихида көлими әң чоң болған мусабиқә болған иди. Униңға 160 нәччә дөләтниң 9000 дин артуқ мунәввәр вәкиллири қатнашқан. Бундақ һәшәмәтлик мусабиқә вә зор бесимниң түрткиси астида, җәнубий корийә демократийә йолиға маңидиғанлиқини җакарлиған иди.

‏-‏-‏- Хитай һөкүмити һазир 2008 ‏- йили олимпик мусабиқиси башлиниш алдидики наһайити сәзгүр вәзийәттә туруватиду, ‏-‏-‏- дәйду шең шө ханим мулаһизисидә, ‏-‏-‏- хитай бу қетимқи олимпик мусабиқиси арқилиқ гитлерни үлгә қилип дуняда уруш қозғаш йолиға маңамду яки җәнубий корийини үлгә қилип демократийилишиш йолиға маңамду? хитай һазир буниң бирини таллайдиған пурсәткә игә. Һазирқи әһвалдин қариғанда, хитай коммунист партийиси өзиниң мәқсити үчүн бу олимпик мусабиқисидин пайдилинип кетиш еһтимали бар. Ундақ болса, хитайда өткүзүлидиған олимпик мусабиқиси гитлерчә олимпик мусабиқиси болуп чиқиду вә һечболмиғанда , хитай һөкүмити олимпик мусабиқисини мувәппәқийәтлик өткүзүш хәлқни контрол қилишни күчәйтиду. Дуняниң вә хитай хәлқиниң кишилик һоқуқ, әркинлик тәшәббуслири набут болиду. Хәлқарада техичә мәвҗут болуп туруватқан йәнә бирхил көз қараш давамлишиду, у болсиму, әгәр хитай коммунст партийиси қандақ шәкил билән болмисун, хәлқаралиқ тәртипкә қатнашса, немә үчүн униң билән сода қилишқа болмайдикән? дәйдиған көз қараш.

Манилада ечилған бу муһакимә йиғинида дәл мушундақ пәйттә, коммунист хитай һөкүмитини 2008 ‏- йилидики олимпик мусабиқисидин бурун хитайда кишилик һоқуқ вәзийитини яхшилашқа мәҗбурлаш һәққидә бир муһим қарар мақулланди. Әмди хитайниң олимпик үлгиси гитлер германийиси боламду яки җәнубий корийиму?, бу хәлқараниң тиришчанлиқи вә хитай һөкүмитиниң әмәлий ипадисигә бағлиқ. (Вәли)