Xitayning olimpik ülgisi gétlér gérmaniyisi bolamdu yaki jenubiy koriyimu?

• Muxbirimiz welining bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Xitayning 2008 - yilliq olimpikigha qarshi logo. WUC Photo

9 ‏- Ayning 19 ‏- künidin 21 ‏- künigiche, filipinning manila shehiride 'pütün yer sharining asiyani démokratiyileshtürüsh muhakime munbiri' dégen xelq'araliq teshkilatning ikkinchi qétimliq muhakime yighini échilghan we yighinning axirida, xitayni démokratiyige ündesh heqqide sunulghan tekliplerge asasen, xitayning kishilik hoquqni depsende qiliwatqanliqigha jiddiy mu'amile qilish toghrisida bir muhim qarar maqullan'ghan idi.

'Pütün yer sharining asiyani démokratiyileshtürüsh muhakime munbiri' manila shehiride achqan muhakime yighinida élin'ghan qararning tékisti nahayiti qisqa we éniq. Xitayda 1989 ‏- yili yüz bergen 4 ‏- iyon weqesini tekshürüsh komitétining re'isi, hazir kanadada turuwatqan musteqil yazghuchi shéng shö xanimning bayan qilishiche, bu qararda "gerche kommunist xitay hökümiti dunya olimpik komitétigha 2008 ‏- yilidin burun kishilik hoquqni zor derijide yaxshilash toghrisida wede bergen bolsimu, emma emeliyette, uning eksiche, xitayda kishilik hoquq depsendichiliki téximu qebihleshti. Xitay hökümiti hazir dawamlashturuwatqan siyasiy, diniy ziyankeshlik we tibetlerge, Uyghurlargha zulum sélish, intérnétni kontrol qiliwélip uchur erkinlikini depsende qilish ‏-‏ xitay hökümitining bergen wedisige xilapliq qilghanliqining pakiti. Shuning üchün, yighin ehli dunyadiki démokratik küchlerni xitayni bergen wedisige emel qilghuzushqa chaqiridu " dep yézilghan.

Qararda yene 'xitay hökümiti xongkongdimu erkinlikke kapaletlik qilishi, teywen'ge qoralliq tehdit sélishni toxtitip, teywen boghuzi mesilisini söhbet arqiliq hel qilishqa kapaletlik qilishi lazim ' dep tekitlen'gen.

--Xelq'ara teshkilatlar, hetta xitay özimu, 2008 ‏- yili xitayda ötküzilidighan olimpik musabiqisini intayin yaxshi purset dep hésablaydu, ‏-‏- dep mulahizisini bashlaydu musteqil yazghuchi shéng shö xanim, ‏-‏-‏- emma hazirqi alametlerdin qarighanda, biz bilen xitay hökümitining otturisida, bundaq bir intayin yaxshi pursetke bolghan chüshenchide mahiyetlik perq bar. Kommunist xitay hökümiti bu pursetni dunyagha özining küch-quwwitini, xelqni qattiq kontrol qilish iqtidarini, hoquqpereslikini we heshemitini köz-köz qilidighan yaxshi purset dep qarimaqta. Xelq'ara teshkilatlarning qarishiche, bu purset xitay üchün démokratiyini emelge ashurup, tüzüm özgirishi peyda qilidighan tarixi dewr bolup qélishi mumkin idi.

‏-‏-‏- Dunyaning olimpik musabiqisi tarixida az dégende ikki xil ülge bar, ‏-‏- dep mulahizisini dawamlashturidu musteqil yazghuchi shéng shö xanim, ‏-‏-‏- uning biri, 1936 ‏- yili gérmaniyining bérlin shehiride ötküzülgen olimpik musabiqisi. Eyni waqitta, fashist gérmaniyisi bu musabiqidin paydilinip, özining herbiy küchini dunyagha köz-köz qilghan we dunyada urush qozghash yoligha mangghan idi. Yene biri, 1988 ‏- yili jenubiy koriyining si'ol shehiride ötküzülgen olimpik musabiqisi. Eyni waqitta, olimpik musabiqisining türtkiside jenubiy koriye démokratiyilishish yolgha mangghan bir mujize peyda bolghan idi.

Xewer arxiplirigha qarighanda, jenubiy koriyide olimpik musabiqisi bashlinishtin burun, jenubiy koriyining özide we xelq'arada, jenubiy koriye hökümitige démokratiye yoligha méngish heqqide bésim ishlitidighan chong namayishlar bolghan. Amérikida jenubi koriyini démokratiyileshtürüsh heqqide bir muhim qarar maqullan'ghan. Jenubiy koriyide ötküzülgen olimpik musabiqisi, olimpik tarixida kölimi eng chong bolghan musabiqe bolghan idi. Uninggha 160 nechche döletning 9000 din artuq munewwer wekilliri qatnashqan. Bundaq heshemetlik musabiqe we zor bésimning türtkisi astida, jenubiy koriye démokratiye yoligha mangidighanliqini jakarlighan idi.

‏-‏-‏- Xitay hökümiti hazir 2008 ‏- yili olimpik musabiqisi bashlinish aldidiki nahayiti sezgür weziyette turuwatidu, ‏-‏-‏- deydu shéng shö xanim mulahiziside, ‏-‏-‏- xitay bu qétimqi olimpik musabiqisi arqiliq gitlérni ülge qilip dunyada urush qozghash yoligha mangamdu yaki jenubiy koriyini ülge qilip démokratiyilishish yoligha mangamdu? xitay hazir buning birini tallaydighan pursetke ige. Hazirqi ehwaldin qarighanda, xitay kommunist partiyisi özining meqsiti üchün bu olimpik musabiqisidin paydilinip kétish éhtimali bar. Undaq bolsa, xitayda ötküzülidighan olimpik musabiqisi gitlérche olimpik musabiqisi bolup chiqidu we héchbolmighanda , xitay hökümiti olimpik musabiqisini muweppeqiyetlik ötküzüsh xelqni kontrol qilishni kücheytidu. Dunyaning we xitay xelqining kishilik hoquq, erkinlik teshebbusliri nabut bolidu. Xelq'arada téxiche mewjut bolup turuwatqan yene birxil köz qarash dawamlishidu, u bolsimu, eger xitay kommunst partiyisi qandaq shekil bilen bolmisun, xelq'araliq tertipke qatnashsa, néme üchün uning bilen soda qilishqa bolmaydiken? deydighan köz qarash.

Manilada échilghan bu muhakime yighinida del mushundaq peytte, kommunist xitay hökümitini 2008 ‏- yilidiki olimpik musabiqisidin burun xitayda kishilik hoquq weziyitini yaxshilashqa mejburlash heqqide bir muhim qarar maqullandi. Emdi xitayning olimpik ülgisi gitlér gérmaniyisi bolamdu yaki jenubiy koriyimu?, bu xelq'araning tirishchanliqi we xitay hökümitining emeliy ipadisige baghliq. (Weli)