Xitay - tibet söhbiti meghlubiyetke uchridi

Xitay kompartiye hökümiti bilen tibet rohani dahisi dalay lamaning wekiller ömiki yéqinda béyjingda söhbet ötküzüp, tibetning kélechek ornigha munasiwetlik mesililerde muzakire élip barghan idi.
Muxbirimiz erkin
2008.11.10
Dalay-lama-wekilliri-305.jpg Dalay lama wekilliri muxbirlarni kütüwélish yighinida.
AFP Photo

Xitay hökümiti düshenbe küni söhbet toghrisida bayanat élan qildi. Söhbette tibet wekiller ömiki dalay lama teshebbus qiliwatqan aliy aptonomiye toghrisidiki resmiy pilanini xitay da'irilirige tapshurghan idi. Xitay hökümiti düshenbe küni élan qilghan söhbet heqqidiki bayanatida söhbetning netijisiz axirlashqanliqini jakarlighan.

Xitay kompartiye hökümiti 5 ‏ - noyabir küni axirlashqan dalay lamaning wekiller ömiki bilen béyjingda ötküzgen söhbet, tibet rohani dahisi dalay lamaning aliy aptonomiyini mezmun qilghan ottura yolining na'ümid yaki ümidwar yol ikenlikini hemde xitayning tibet mesilisidiki semimiyitini sinaydighan muhim uchrishishlarning biri idi.

Xitay da'irilirining tibet mesilisidiki meydani radikallashqan bolup, ular dalay lamaning aliy aptonomiye telipini pütünley ret qilghan shundaqla söhbetning netijisiz axirlashqanliqini jakarlighan.
Bu nöwetlik söhbet xitay ‏ - tibet söhbiti tekrar bashlan'ghan 2002 ‏ - yildin béri 9 ‏ - qétim ötküzülüshi bolup, söhbet xitay kompartiyisi merkizi birliksep bölümi bilen dalay lamaning wekili lodi gyari bashchiliqidiki kichik kölemlik bir tibet ömiki arisida ötküzülgen idi. Tibet wekiller ömiki xitay terepke dalay lamaning aliy aptonomiye telipining ramkisigha munasiwetlik konkrét pilan we teleplirini tapshurghan idi. Lékin xitay merkizi birliksep bölümining düshenbe küni élan qilghan bayanatigha qarighanda, xitay da'irilirining tibet mesilisidiki meydani radikallashqan bolup, ular dalay lamaning aliy aptonomiye telipini pütünley ret qilghan shundaqla söhbetning netijisiz axirlashqanliqini jakarlighan.

 Xitay kompartiyisi merkizi birliksep bölümining dalay lama bilen bolghan söhbet ishlirini bashquridighan mu'awin mes'uli ju wéychün düshenbe küni axbarat yighini chaqirip, xitay hökümiti dalay lamaning aptonomiye pilani musteqilliqni telep qilish bilen oxshash dep qaraydighanliqini, xitay hökümitining buni hergiz qobul qilmaydighanliqini bildürgen. Xitay dölet kabintining axbarat ishxanisida chaqirilghan muxbirlarni kütüwélish yighinida dalay lamani bölgünchilik teshebbusidin wazkechmeslik bilen eyibligen ju wéychun "dalay lamaning shexsi wekili tapshurghan esletmining mezmuni ularning bölgünchilik teshebbusidin waz kechmigenlikini körsetmekte "dégen. U yene tibet musteqilliqi, yérim musteqilliq yaki musteqilliqqe yol achidighan ishikning taqaqliqi, dalay lama tibet musteqilliqi yaki shekli özgergen musteqilliqni qollimisa merkizi hökümetning ishiki dalay lamagha da'im ochuqluqini tekitligen.

Türkiye hajitepe uniwérsitétining tarix penler oqutquchisi, doktor erkin ekrem söhbetning netijisi chiqmaydighanliqi tereplerge burundinla melum ikenlikini, lékin xitay dalay lamaning telipini ret qilishning peytini kütkenlikini bildürdi. Ju wéychün shinxu'a agéntliqigha bergen söhbet heqqidiki bir bayanatida ikki terepning" köz qarishida yenila zor perqler mewjutluqini, lékin söhbetning omumi keypiyati semimiy" ikenlikini bildürgen bolup, u dalay lamaning " chong tibet pilani"ni tenqidligen. U, dalay lamaning shexsi wekili otturigha qoyghan " tibetler yashaydighan pütün rayonlarni bir tibet aptonom rayonining astigha jem qilish"telipi emeliyetke uyghun kelmeydighanliqini, ularning bu telepni otturigha qoyush salahiyiti yoqluqini, chünki "chong tibet rayoni" dégen uqumning tarixi asasi yoqluqini ilgiri sürgen.

Xitay dölet kabinti axbarat ishxanisidiki muxbirlarni kütüwélish yighinida merkizi birliksep bölümining yene bir mu'awin mes'uli si ta dalay lama terepdarlirining béyjing olimpik yighini mezgilide élip barghan xitaygha qarshi herikitini eyibligen bolup, u dalay lama terepdarlirining chet'eldiki xitay elchixana we konsulxaniliri aldida 60 ming kishini namayishqa teshkilligenlikini, chet'elliklerni tyen'enmén meydani we olimpik yighinining murasim meydani etrapida ighwagerchilik qilishqa uyushturghanliqini ilgiri sürgen. Ju wéychün, béyjingdiki yighinda xitay merkizi birliksep bölümi bashliqi du chinglinning tibet wekillirige dalay lamaning junggo hökümiti 7 ‏ - ayda otturigha qoyghan 4" ni qollimasliq" toghrisidiki chaqiriqini ijra qilmighanliqini, " chet'elliklerni qollinip, junggo merkizi hökümitige bésim ishletkenliki" ni tenqid qilghanliqini bildürgen.

 Dalay lama yéqinda xitay bilen bolghan söhbetning özini ümidsizlendürgenlikini, chünki xitay özining aliy aptonomiye teshebbusigha ijabiy jawab qayturmighanliqini, bu ehwalda dunyaning her qaysi jayliridiki tibet sergerdanlirini daramsalagha chaqirip, hazirqi yolni dawamlashturush yaki yéngi yolda méngish mesilisini muzakire qilidighanliqini, ularning bu heqtiki pikirini alidighanliqini bildürgen idi. Türkiye hajitepe uniwérsitétidiki doktor erkin ekrem tibet - xitay söhbitining netijisining sherqiy türkistan herikitige körsitidighan tesiri heqqide toxtaldi.

Dalay lamaning alahide elchisi lodi gyari bashchiliqidiki tibet söhbet ömiki 30‏ - öktebir küni béyjinggha yétip bérip, 5 ‏ - noyabirgha qeder xitay merkizi birliksep bölümining mes'uli du chinglin qatarliqlar bilen tibetning kélechikige munasiwetlik mesililerde pikir almashturghan idi. Xitay merkizi birliksep bölümining düshenbe künki bayanati mezkur organning xitay - tibet söhbiti toghrisida 1 ‏ - qétim ashkara pikir bayan qilishi bolup hésablinidu. Lékin dalay lamaning bash söhbet wekili lodi gyari, kéler hepte daramsalada chaqirilidighan dunya tibet qurultiyidin burun béyjingdiki söhbetning mezmuni, söhbet netijisige munasiwetlik mesililerde pikir bayan qilmaydighanliqini bildürgen. Dalay lama tibetlerning rohani dahisi bolupla qalmay, u yene tibetlerning siyasi rehbiri shundaqla daramsaladiki tibet sergerdan hökümitining bashliqi.

Nöwettiki tibet mesilisige munasiwetlik eng jiddiy mesile kéler heptidiki tibet dunya qurultiyida tibetlerning qaysi yolni talliwalidighanliqi hemde eger musteqilliqni talliwalsa dalay lamaning tibet dawasidiki rolining qandaq bolidighanliqidur. Xitay hökümitining tibet mesilisidiki siyasitini tenqid qilghuchilar dalay lamani xitay üchün tépilghusiz söhbet obékti, dep qarimaqta shundaqla eger dalay lamaning ottura yoli meghlubiyetke uchrisa tibet herikitining radikallishidighanliqini agahlandurmaqta.


Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.