Xitayche til-yéziq dunyani boysunduridighan til-yéziq bolamdu? (1)


2007.07.12

Yéqinqi yillardin buyan chong quruqluqta 'xitayche til-yéziq pütün dunyani boysunduridu' deydighan chong gepler yenila dawamlishiwatidu, ‏-‏-‏- dep yézilidu, 'yéngi esir zhurnili'da 7 ‏- ayning 8 ‏- küni élan qilin'ghan "xitayche til-yéziqning ötmüshi, haziri we kelgüsi" dégen maqale heqqidiki tehrir élawiside, ‏-‏-‏- bundaq chong gepler ' dunyada hazir birnechche milyard adem xitayche til -yéziq qolliniwatidu' dep sanliq melumat körsetken.

Emeliyette bolsa, hetta milliti, til-yéziqi chong quruqluqtiki xitaylar bilen oxshash bolghan sin'gapordimu xitayche til-yéziqning jem'iyettiki orni téxiche én'gilizche til-yéziqtin töwen turuwatidu. Pütün dunyagha qaraydighan bolsaq, én'gilizche til -yéziq qolliniwatqan döletler we milletler köpiyiwatidu, belki hazir pütün dunyada én'gilizche til-yéziq kishilerning pen-téxnika we we medeniyet almashturidighan küchlük qoraligha aylanmaqta.

Kishiler özining kelgüsi istiqbali üchün, 'qosh tilliq ma'arip' ning mezmunini tallighandimu, aldi bilen én'gilizche til -yéziqni tallimaqta. Hetta chong quruqluqtiki xitaylarning ichidimu, gherbning erkinlik, démokratiye köz qarishi we qanun tüzümlirini chetke qaqidighan siyasetlerge pisent qilmay, aldi bilen én'gilizche tilni tallawatqan kishiler barghanséri köpeymekte.

" Biz qarni-köksimizni keng tutup, xitayche til -yéziqning ajizliq noqtisini étirap qilishimiz kérek "

'Yéngi esir zhurnili'da élan qilin'ghan "xitayche til-yéziqning ötmüshi, haziri we kelgüsi" dégen maqalini senshi uniwérsitéti pelsepe pakoltétining proféssori enshiméng yézip élan qilghan. Biz qarni-köksimizni keng tutup, xitayche til -yéziqning ajizliq noqtisini étirap qilishimiz kérek, ‏-‏ dep mulahizisini bashlaydu aptor, ‏-‏ gherbning pelsepe en'enisige asaslan'ghanda, gherbte yéziq tilgha boysunidu, xitayda bolsa til yéziqqa boysunidu .

Gherb yéziqining herpliri aran 30 nechche, emma xitayche xetlerning sani cheksiz, belki adem ömürining köp qismi bundaq 'süret xet'lerni öginishkila serp bolidu. Aptorning qarishiche, 'xitayche til-yéziq pütün dunyani boysunduridu' dégenni terghip qilish dunyadiki ri'alliqqa köz yumghanliq.

Mawzédungmu xitayche til-yéziqning dunyagha yüzlinelmeydighanliqini tesewwur qilghan idi

‏-‏- Insaniyet tarixigha nezer salghanda, ‏-‏-‏- deydu aptor maqalisini dawamlashturup, ‏-‏-‏- insaniyette til-yéziqning tereqqi qilish jeryani eng burunqi 'söret xet'lerdin tereqqi qilip, hazirqidek, herplerning qoshulushi arqiliq ipadilinidighan til -yéziq barliqqa kelgen tarixiy jeryan. Emma, xuddi hazirqi maymunlar ademge özgirelmigendek, qedimdiki halitidin tereqqiy qilip özgirelmigen xitayche yéziq hazirmu söret halitidin özgirip asanlashqini yoq.

Xitayda hetta hazirghiche qeder 'xet'ler güzel sen'et ornigha qoyulup, etiwarlap tamlargha ésip qoyulidu, hélimu xettin herxil 'mena' chiqirip munejjmilik qilidighan adet özgirip pen-ilim asasida tepekkur qilinidighan tereqqiyat közge körinerlik emes. Xitayche til -yéziqtiki bundaq haletni, jungxu'a xelq jumhuriyiti qurulghandin kéyin, mawzédung özgetmekchi bolghan idi. Shuningdin kéyin, xitayda elmisaqtin qalghan möchel yilnamisi miladiye yilnamisigha özgertildi.

Xitayche xetning dunyada köp adem qollinishqa yüzlinidighan yéziqqa aylinalmaydighanliqi mölcherlinip, 1950 ‏- yilidin bashlap yene, tilni herp bilen ipadileydighan yéziq qollinidighan 'dunyawiy yol' gha méngish teshebbus qilindi. Shuningdin kéyin xitayda xetlerni addiylashturush, omumlashqa tilni qollinish bashlandi. Jem'iyette qedimki en'enidiki 'xet lughiti' din bashqa yéngiche 'til lughiti' peyda boldi.

1990 ‏- Yillarda ' xitayche til-yéziq dunyada birdinbir til-yéziq bolup qalidu' deydighan gep chiqti

Emma, xitaydiki bundaq til-yéziq özgertish 1990 ‏- yillargha kelgende, 'xitayche til-yéziq ilmiy tetqiqat yighini' dégen bir chong yighinda, 'xitayche xil-yéziq 21 ‏- esrde cheksiz qudretlik til-yéziqqa aylinidu' dégen terghibat bashlandi.

Hazir biz 21 ‏- esirning 7 ‏- yiligha kelgendimu , téxiche xitayche til-yéziqta dunyagha qarap tereqqi qilidighan birer 'chong sekrep ilgirilesh' bolghanliqining shepsini hés qilalighinimiz yoq.

Wahalenki, bundaq chong gepler déyilgendin kéyin, dunyada én'gilizche til- yéziq 100 nechche döletke kéngiyip boldi. Emma 'xitay tili dunyada tengdéshi yoq til -yéziq' , 'yigirme birinchi esirning tili-yéziqi', hetta ' xitayche til-yéziq dunyada birdinbir til-yéziq bolup qalidu' dégen 'ulugh' gepler téxiche izar tartmay dégen yerde qélip qaldi. (Dawami bar, weli)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.