Xitayche til-yéziq dunyani boysunduridighan til-yéziq bolalamdu? (2)
2007.07.13
Yéqinqi yillardin buyan chong quruqluqta 'xitayche til-yéziq pütün dunyani boysunduridu' deydighan chong gepler dawamlishiwatidu, bu gepni qilghuchilar ' dunyada 'hazir birnechche milyard adem xitayche til -yéziq qolliniwatidu' dégen sanliq melumatni delil qilip körsetmekte. --- Dep yézilidu 'yéngi esir zhurnili'da 7 - ayning 8 - küni élan qilin'ghan "xitayche til-yéziqning ötmüshi, haziri we kelgüsi" dégen maqale heqqidiki tehrir élawiside, --- emma aptor maqaliside, bundaq chong geplerge rediye bergen. Emeliyette bolsa, pütün dunyagha nezer salidighan bolsaq, én'gilizche til -yéziq qollinidighan döletler we milletler barghanséri köpiyiwatidu, belki hazir pütün dunyada én'gilizche til-yéziq kishilerning pen-téxnika we medeniyet almashturidighan küchlük qoraligha aylinip qaldi.
Kishiler hazir 'qosh tilliq ma'arip' ning mezmunini tallighandimu, aldi bilen én'gilizche til -yéziqni tallawatidu. Hetta chong quruqluqning özidimu, gherbning erkinlik we démokratiye köz qarishi, qanun tüzümlirini chetke qaqidighan siyasetlerge pisent qilmay, aldi bilen én'gilizche tilni tallawatqan kishiler barghanséri köpiyiwatidu.
Dunyada qandaq tilni qollinish erkin tallash arqiliq wujutqa chiqmaqta
-- Xitayche yéziqning qandaqliqini, uning dunyani boysunduridighan til-yéziq bolalaydighan yaki bolalmaydighanliqigha bashqilar baha bergini tüzük, -- dep mulahizisini dawamlashturidu "xitayche til-yéziqning ötmüshi, haziri we kelgüsi" dégen maqalining aptori senshi uniwérsitéti pelisepe pakoltétining proféssori en shiméng ependi ---chong gepni qiliwermeslik kérek. Xitaydimu, 1960 - yillarda xitay kommunist partiyisi otturigha qoyghan 'her mo yerdin 200 ming jing mehsulat alayli ' dégen shu'ar bilen rastinla shundap köp élinmighan idi. Derexlerni késip ot qalap meden iritish arqiliqmu 'junggo sana'etleshken ' emes.
Tilni xelq özi erkin tereqqi qilduridu. Dunyada kim qandaq tilni qollinish, köpinche halda, erkin tallash arqiliq wujutqa kéliwatidu. Mesilen: dunyada én'gilizche tilni qollinishni tallighan döletler béritaniye mustemlikilerdin chékinip chiqip, mustemlikiler pütünley musteqilliqqa érishkendin kéyin köpeydi.
Ular én'gilizche til-yéziqni yéngi pen-téxnika qobul qilip, özini tereqqi qildurush üchün talliwaldi. Dunyada héchkim téxi xitayche til-yéziqni özining dölet yaki millet yéziqi qilish üchün talliwalghini yoq.
'Süret xet'ni qollinish xitayda xelqni nadan qaldurush qorali bolup kelgen idi
--- Qedimde xitayche yéziq yémek -ichmektin ghémi yoq padisha- beglerge mensup idi, uningdin ular özlirila huzurlinatti. Yéziq bilen puqra ning munasiwiti yoq idi, puqralar ming teste bashlan'ghuch mektepni tügetsimu, yenila chala sawat halitide toratti, -- dep mulahizisini dawamlashturidu aptor, --- 'süret xet'ni qollinish xitayda xelqni nadan qaldurush qorali bolup kelgen idi.
Gherbtimu shundaq bolghan. Emma yéqinqi zaman tarixida, gherbte peyda bolghan metbe'e -neshriyat til -yéziqning tereqqiyatini ghayet téz sür'et bilen ilgiri sürdi. Buningdiki tejribilerge asasen, 20 - esrning béshida, rus alimlirining 'xitayche yéziqni öginish qéyin ' dégen yekünini xitay ziyaliyliri qobul qilghan idi.
Xitay ziyaliyliri 'tötinchi may' herikitide, ' wetenperwelik qedimkini saqlap qélish dégenlik emes' dep jakarlighan idi. Lushün 'xitayda xelqning yéziqi bolmighan, xitayche yéziq padisha-wezirlerning birnémisi' dégen idi. U xitayda latinche til- yéziqtek, heripler bilen tilni ipadileydighan hem öginishke asan bolghan yéziq qollinishni, tilni erkin tereqqiy qildurushni, yerlik shiwini cheklimeslikni teshebbus qilghan idi. Eyni waqitta, bundaq teshebbusqa hökümranlar qarshi turghan idi. Hazirmu shundaq.
Kommunizmchilar deslepte yéngiliqqa yüzlinish, zamaniwiylashturush, yersharilashturush, kishilik hoquq, erkinlik, démokratiye, erkin uchur , insanperwerlik dégen geplerni köp qilghan. Yen'endimu 'xitayche yéziq namratliq-qalaqliqning menbesi' , 'xitayche yéziq özgertilmise xitay milliti yoqilidu' dégen köz qarash ortaq köz qarashqa aylan'ghan idi. Emdi 'xitayche til-yéziq pütün dunyani boysunduridu' deydighan chong gep nedin chiqti?
Dunyada qedimiy bolghanliqi üchünla tarix sehnisidin chüshüp ketmigen birmu nerse yoq
--- Insaniyet tarixida eng burun ijad qilin'ghan yéziq süret xet. Eyni zamanda süret yéziqni qollan'ghan babilliqlar, misirliqlar, hindilar uni alliqachan özgertip asanlashturup boldi. -- Dep mulahizisini dawamlashturidu aptor, --- dunyada eng yaxshi til -yéziq barliq tereqqiyatni ipadileydighan tillarni eng zor derijide mujessemleshtürgen til yéziq, dégen köz qarash alliqachan ortaq köz qarashqa aylinp boldi.
Dunyada qedimiy bolghanliqi üchünla tarix sehnisidin chüshüp ketmigen, téxiche mewjut bolup turuwatqan, belki dunyagha hökümran bolimen dep po étiwatqan birmu nerse yoq. Emma xitayda téxiche özgiche. Belki xitayda, xitayche yéziqni özgetishke bolmaydu, yéziq bolmisa senshilik jangsuluqning gépini oqmaydu, déyiliwatidu. Emeliyette buninggha qayghurush hajetsiz. Bu mesilini öz tilini tereqqi qildurghan xelq özi hel qilalaydu. Derweqe, hazir xitayda medeniyetning dunya bilen maslishalmasliqigha til-yéziqning qalaqliqimu seweb bolmaqta.
Li jawshing ependi 'junggoning téléwiziye programmiliri, junggoche gézitler hazir pütün dunyagha yéyilip boldi' dégen gepning qanchiliki ras?
--- 2002 - Yili birleshken döletler teshkilatining bash katibi annan 21 - esirde, kishiler, bolupmu yashlar özining istiqbali üchün az dégende üch xil tilni tallishi lazimliqini tekitligen idi. -- Dep mulahizisini dawamlashturidu aptor, --- emma li jawshing ependi 'junggoning téléwiziye programmiliri, junggoche gézitler hazir pütün dunyagha yéyilip boldi' dep teshwiq qildi.
Emeliyette bolsa, uni xitaylardin bashqa anglaydighan chet'ellikler nahayiti az . Xitayche gézitlerning köpinchisi her qaysi döletlerdiki kündilik exletke qétilip kétidu, xalas. ' Qalaymiqan tükürmeng', 'ammiwiy sorunda wang -chung kötürmeng' dégen shu'arlar peqet xitayche yézilghan, xitaylarghila qaritilghan bolghachqa, uni peqet xitaylarla köridu. Mushu halet xitayche til-yéziqning pütün dunya kéngeygenlikimu?
'Xitayche til-yéziq pütün dunyani boysunduridu' deydighan chong gepler boluwatqan mushu yillarda, -- deydu aptor maqalisining axirida, --- emeliyette pütün dunyada % 75 kino xitayche tilda emes, köpinchisi én'gilizche tilda, % 80 téléwiziye qanalliri én'gilizche tilda, % 85 intérnét tor betliri én'gilizche tilda, % 85 xelq'araliq teshkilat én'gilizche tilni qollinidu. % 100 Kompyutér yumshaq détalliri én'gilizche tilda yaritilghan. Emdi qosh tilliq ma'aripni yolgha qoyidighan döletler, milletler özining tilini xitaychilashturushi kérekmu? alemdiki yultuzlarni hazirqi zaman alem téxnikisini qollinip közetmey, xitaydiki qedimqi qewrilerge bézelgen kün, ay, yultuz belgilirini körüp olturush kérekmu?(weli)
Munasiwetlik maqalilar
- Xitayche til-yéziq 'dunyani boysunduridighan til-yéziq' bolamdu? (1)
- Dunya Uyghur qurultiyi Uyghur élipbesi neshir qildi
- Til- milliy qediriyitimizning belgisi
- Qazaq mektepliri taqalmaqta
- Xitay hökümiti türkiyide kongzi inistituti qurmaqchi
- Musulman ayalliri we ilim - meripet
- Xitay hökümitining Uyghur oqughuchilargha qaratqan " bölgünchilik" ke qarshi terbiyisi heqiqi rolini jari qilduralamdu?
- Kichik Uyghur qizi arzu xelq'ara keshpiyatchilar musabiqiside alahide derijige érishti
- Xitaydiki rehimsiz jeng -aliy mektepke tallap qobul qilish imtihani
- Sha'ir, alime patigül sabitowaning 70 yashliqi qutlandi
- Wetendiki Uyghur baliliri bilen yawrupa elliride yashawatqan Uyghur balilirining perqi
- Tilshunas we türkolog tughluqjan talipof heqqidiki melumat