Xitay - türkmenistan tebi'iy gaz kélishimi kelgüside rusiye bilen xitay arisida sürkilish peyda qilishi mumkin


2007.01.29

turkmenistan-sepermurat.jpg
Türkmenistanning sabiq prézidénti seper murat niyazop. AFP

Türkmenistan, énérgiye achliqigha duch kéliwatqan xitayning ottura asiya énérgiye siyasitidiki muhim halqilarning biri bolup hésablinidu.

Niyazop bilen xitay otturisidiki kélishimler

Türkmenistan prézidénti seper murat niyazof 2006 - yili dékabirda tuyuqsiz wapat bolushtin 6 ay burun xitayda élip barghan bir ziyaritide, xitay dölet re'isi xu jintaw bilen tebi'iy gaz soda kélishimi imzalap, ikki dölet arisida gaz turubisi yatquzushni qarar qilghan idi. Uyghur aptonom rayoni bolsa ikki dölet arisida yatquzulidighan bu gaz turubisining hel qilghuch ötkili bolatti. Lékin niyazofning tuyuqsiz wapatidin kéyin, türkmenistanni idare qilidighan yéngi rehberlikning xitay - türkmenistan teb'iy gaz kélishimige emel qilidighan yaki qilmaydighanliqi shundaqla türkmenistanda xitayning énérgiye éhtiyajini qamdaydighan yéterlik teb'iy gaz zapisi bar- yoqliqi kishilerni guman'gha salidighan bir mesile bolup qaldi.

Niyazofning ornigha türkmenistan prézidénti bolup saylinish éhtimali yuqiri, dep qariliwatqan namzatlarning biri, muweqqet prézidént berdimuhemmedof, türkmenistanning xitaygha teb'iy gaz éksport qilish wediside ching turidighanliqini tekitlimekte.

Niyazof shu qétimqi 6 künlük xitay ziyaritide xitay dölet re'isi xu jintaw bilen xitaygha teb'iy gaz éksport qilish we türkmenistan - xitay arisida teb'iy gaz turubisi yatquzushni kélishken idi. Niyazof, eyni chaghda 2009 - yildin bashlap xitayni yiligha 30 - 40 milyard kup métir teb'iy gaz bilen teminleshke wede qilghan bolsimu, lékin bu niyazof xitaylar bilen imzalighan birdin - bir kélishim hésablanmaytti. Uyghurlarni basturushni meqset qilghan atalmish "üch xil küchler" ge qarshi turush kélishimi niyazofning shu qétimqi sepiride xitaylar bilen imzalighan kélishimlerning biridur.

Türkmenistanning aldidiki tallash

Rusiyilik analizchilar, niyazof xitayni teb'iy gaz bilen teminleshke wede qilghan bolsimu, lékin türkmenistan kimni aldi bilen teminlesh mesiliside 2009 - yili rusiye bilen xitayning birini talliwilishqa duch kélidighanliqini bildürmekte. Nöwette türkmenistan rusiyige her ming kup métir tebi'iy gazni 100 dollargha sétiwatidu shundaqla rusiye bolsa buni téximu qimmet bahada ukra'iniyige satmaqta.

Rusiyilik analizchilarning amérika metbu'atlirigha eskertishiche, rusiye bilen türkmenistan arisida imzalan'ghan teb'iy gaz soda kélishimining mudditi 2009 - yili toshqandin kéyin, türkmenistanning teb'iy gaz bayliqini aldi bilen kimge satidighanliqi hazirche sir bolup kelmekte. Rusiyilik analizchilarning eskertishiche, nöwette xitay bilen rusiye arisida türkmen gazini talishish mesilisi mewjut bolmisimu, lékin kelgüside türkmen gazini talishish riqabiti küchiyishi mumkin.

Analizchilar, türkmenistanda niyazofning wapatidin kéyinki ötkünchi dewrde eng chong tesirge uchraydighan dölet ukra'iniye ikenlikini bildürmekte. Analizchilarning eskertishiche, eger türkmenistan yéngi hökümiti rusiyige satidighan gazning bahasini tengshise, birinchi bolup ziyan tartidighan dölet ukra'iniye bolup qalidiken. Lékin yene bezi analizchilar, türkmenistan - xitay rehberliri ikki dölet arisida teb'iy gaz turubisi yatquzush pilanini qurghan bolsimu, lékin türkmenistanning xitayni teminleshke yéterlik teb'iy gaz zapisi bar - yoqluqidin guman qilmaqta.

Türkmenistan yéterlik gaz barmu?

Türkmenistanning mu'awin néfit we teb'iy gaz ministiri nuriyéf, bu yil 2 - ayda ötküzülidighan türkmenistan prézidént saylimidiki namzatlarning biri. U, yéqinda gherbiy türkmenistandiki bir teb'iy gaz qatlimidin deslepki qedemde bir trilyon 700 milyard kup métir teb'iy gaz zapisi bayqalghanliqini jakarlap, emeliyettiki teb'iy gaz zapisining buningdin 20 hesse köp bolushi mumkinliki shundaqla bu gaz qatlimi kelgüside xitayni teminleydighan gaz quduqliri bolup qalidighanliqini bildürgen bolsimu, lékin mutexessisler yenila türkmenistanning xitayni teminleydighan yéterlik teb'iy gaz zapisi bar ‏- yoqluqigha guman bilen qarimaqta. Ularning eskertishiche, türkmenistanning teb'iy gaz ishlepchiqirish miqdari yéqinqi yillardin béri yildin - yilgha azayghan shundaqla qidirish we tekshürüsh xizmiti toxtap qalghan. Nöwette türkmenistan yiligha az kem 60 milyard kup métir tebi'iy gaz ishlepchiqarsimu, lékin buning 40 milyard kup métirini rusiye sétiwalmaqta. Bu analizchilar, türkmenistanning xitayni teminleshke yétidighan tebi'iy gaz zapisi bar- yoqluqigha guman bilen qarawatqanliqining bir sewebidur.

Bezi analizchilarning eskertishiche, niyazof hayat waqtida türkmen gazini rusiyining pütünley manapol qiliwéshidin qutulush üchün, xitaygha 2009 - yildin bashlap teb'iy gaz éksport qilish wedisini bergen shundaqla xitay bilen rusiyini riqabetke salsa, türkmen gazining bahasi ösidu, dep qarighan bolushi mumkin. (Erkin)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.