Xitay térrorchiliqqa qarshi turush namida Uyghurlarni basturmaqta

• Muxbirimiz kamil tursunning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Xitay da'iriliri teripidin muddetsiz qamaq jazasi bérilgen kanada puqrasi hüseyin jélil dilosi bilen Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchisi we Uyghurlarning siyasiy rehbiri rabiye qadir xanim perzentlirining dilosi chet'el istratégiye tetqiqatchilirining, xitayning Uyghurlargha qaratqan nöwettiki siyasetlirini tetqiq qilishtiki birinchi qol matériyalgha aylanmaqta . Tetqiqatchilar bu ikki déloni xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitining tipik misalliri,dep qarimaqta.

Hindistanning yéngi déhlidiki "mudapi'e tetqiqati we analiz inistituti" ning tetqiqatchisi jagannath pandaning "xitay térrorizimgha qarshi turush namida Uyghurlarni basturmaqta" namliq maqalisi bulardin biri bolup, bu maqalide hüseyin jélil we rabiye qadir xanim perzentliri déloliri we xitayning 11-sintebirdin kéyin, Uyghur musteqilliq herikitini xelq'ara térrorizimgha baghlashqa urunushliri heqqide etrapliq mulahize yürgüzülgen.

Istratégiye tetqiqatchiliri Uyghurlargha alahide diqqet qilmaqta

Maqale mundaq bashlinidu . 19-April küni Uyghur aptonom rayonidiki xitay sot mehkimisi hüseyin jélilgha térrorluq pa'aliyetlirige qatnashti we döletni parchilashqa urundi,dégen jinayet bilen muddetsiz qamaq jazasi berdi. Ürümchi sotining hökümide hüseyin jélilning siyasiy hoquqidin ömür boyi mehrum qilin'ghanliqi eskertildi.

Bu höküm bilen xitay da'irilirining Uyghurlargha we Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchilirige tutqan mu'amilisi hemde béyjingning Uyghur rayonidiki térrorluq pa'aliyetler heqqidiki natoghra uchurliri yene bir qétim muhakime we mulahize qilinishqa bashlidi. Téximu muhim bolghini, köpligen istratégiye tetqiqatchiliri xitayning yéqinqi yillardin buyanqi Uyghur rayonidiki siyasitige hemde xitay da'irilirining Uyghur gumandarlirining hemmisini térrorchi qilishqa urunushlirini yéngi nuqti'inezer bilen közdin köchürüshke bashlighanliqi boldi.. Bular héch bolmighanda xitayning, musteqilchiler we kishilik hoquq pa'aliyetchiliri bilen térrorchilarni perqlendürüshi üchün muhim,déyilidu.

Xitay olimpik harpisida Uyghurlarni basturushni kücheytti

Istratégiye tetqiqatchisi jagannath panda maqaliside xitayning Uyghurlargha qarita qattiq basturush siyasiti élip bériwatqanliqi heqqide toxtilip: hüseyin jélil heqqidiki höküm 2007-yilidiki ikkinchi höküm hésablinidu.

Buningdin ilgiri ürümchi soti ablikim abduréhimgha 9 yilliq qamaq jazasi bergenidi. Ablikim abduréhim ataqliq kishilik hoquq qoghdighuchisi we Uyghur herikitining rehbiri rabiye qadirning oghli. Xitay hökümiti 2007-yilining bashlirida Uyghur rayonida Uyghurlarni térrorchiliqqa baghlap,nahayiti köp qétim qattiq zerbe bérish heriketliri élip bardi,dep yazidu .

U maqaliside xitay xewpsizlik tarmaqlirining bu yil 5-yanwarda pamir igizlikide atalmish térrorchilarni terbiyileydighan lagirlarni bit- chit qilip, 17 gumandarni tirik qolgha chüshürgenliki,18 térror gumandarini étip tashlighanliqini élan qilghanliqi, Uyghurlar bilen elqa'ideni öz ‏- ara baghlashqa adetlen'gen xitay hökümitining zuwani hésablan'ghan shinxu'a agéntliqining bu weqeni hedep teshwiq qilghanliqini eskertidu.

Uyghurlarni térrorchi teshkilatlar bilen baghlash xitayning 11-sintebirdin kéyinki izchil siyasiti

U maqaliside Uyghurlarni chet'eldiki térrorchi teshkilatliri bilen baghlashqa urunush xitayning 11-sintebirdin buyanqi Uyghurlargha qarita yürgüziwatqan izchil siyasiti bolup kéliwatqanliqini tekitlep: yéqindin buyanqi weqe-hadisilerdin xitay hökümitining dölet ichi we xelq'ara jama'etke Uyghur öktichilirini elqa'ide bilen baghlash üchün omumyüzlük we etrapliq heriket élip bériwatqanliqi nahayiti éniq körülmekte.

Emeliyette buningdin köp yillar ilgiri, xitay hökümiti musteqilliq pa'aliyetchiliri bilen diniy pa'aliyetchilerni bölgünchilikke baghlighan we ularni döletning bixeterlikige ziyan saldi,dep eyiblep, jinayi ishlar qanuni bilen jazalap kelgenidi. Xitay hökümiti ezeldin bu diniy guruppilar we Uyghurlarning sadasigha aylan'ghan kishilerni térrorchiliq bilen baghlap baqmighandi.

Xitayning bu yéngi taktikisi ilgiriki siyasetliri bilen roshen sélishturma bolmaqta. Emeliyette 2001-yilidiki 11-séntebir weqesidin ilgiri xitay hökümiti Uyghur rayonida yüz bergen jiddiy milliy toqunushlar heqqidiki munazirilerge bu xitayning ichki ishi,dep jawab bergen hemde ular Uyghur rayonidiki milletler heqqide intayin ijabiy bahalarda bolup kelgenidi,dep yazidu.

Aptor maqaliside xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasetliri heqqidiki gumanlirini otturigha qoyup: 2007-yili yüz bergen weqelerdin xitay hökümitining Uyghurlarni we Uyghur diniy pa'aliyetchilerni térrorchi teshkilat déyilgen sherqi turkistan islam herikiti bilen hedep baghlashqa tirishiwatqanliqini hemde bu arqiliq ularning béyjingde ötküzilidighan olimpik tenheriket musabiqisining harpisida pa'aliyet élip bérishini chekleshke urunuwatqanliqini körüwélishqa bolidu.

Emeliyette xitay da'iriliri olimpik musabiqisi harpisidiki bixeterlikni kücheytish nami bilen muqimsizliq amili dep qaralghan Uyghurlarni qattiq kontrol qilish üchün,alahide tedbirlerni alghan we chet'el xewpsizlik organliri bilen ushtumtut yüz bérish éhtimalliqi bolghan térrorluq pa'aliyetlirige qarshi hemkarliq ornatqanidi,dep yazidu.

U maqaliside xitayning Uyghur rayoni bilen chégrilinidighan döletler bilen shangxey hemkarliq teshkilati ramkisi da'iriside herxil shekildiki hemkarliqni kücheytkenliki, herbiy maniwérlarni élip bériwatqanliqi hemde Uyghur rayonidiki herbiy küchini téximu köpeytiwatqanliqini alahide tilgha alidu.

Xitay térrorchiliqqa qarshi qanun tüzmekchi

Jagannath panda maqaliside xitay da'irilirining Uyghur musteqilchilerni basturushni qanunluq qilip körsitish üchün térrorizimgha qarshi turush qanunini tüzüp chiqmaqchi boluwatqanliqini, bu qanunning Uyghurlargha alahide tesir körsitidighanliqini eskertip: xitay hökümiti Uyghurlarni qanuniy jehettin téximu qattiq kontrol qilish üchün térrorizimgha qarshi turush qanunini tüzüp chiqmaqchi boluwatidu hemde hazirqi jinayi ishlar qanunining 114,120 we 191 maddilirini tüptin özgertmekchi boluwatidu .

Bularda her xil jinayi qilmishlar térrorluq heriket dep chüshendürülidu . Xitay hökümiti bu arqiliq téximu ilgiriligen halda, puqralarning teshkillik heriketliri we térrorluq pa'aliyetlerni téximu qattiq jazalimaqchi . Xitayning térrorizimgha qarshi turush qanuni bu yilning axiriliri tamamlinishi mumkin deydu .

Xitay Uyghurlarni térrorchi teshkilatlar bilen baghlisimu,emma delil ‏- ispat körsiteligini yoq

Jagannath panda maqaliside xitay da'irilirining barliq pursetlerdin paydilinip, Uyghurlarni xelq'aradiki térrorchi teshkilatlar bilen baghlashqa urunuwatqanliqini ilgiri sürüp: omumen,2008-yilidiki olimpik musabiqisining harpisida xelq'ara metbu'atlar Uyghur aptonom rayonigha alahide diqqet qiliwatqanda,xitay da'iriliri Uyghur we Uyghur aptonom rayonini kontrol qilish pursitini qoldin bérip qoyghusi yoq .

11-Séntebir weqesidin kéyin xitay da'iriliri Uyghur musteqilchilirining hemmisining osama bin ladindin iqtisadi yardem alghanliqini ilgiri sürgen we ularni hedisila elqa'ide bilen baghlashqa tiriship kelgenidi.Xitay hökümitining doklatliri we ularning xelq'ara metbu'atlarning diqqitini tartish üchün élan qilghan bayanlirida Uyghurlar bilen elqa'ide intayin yéqin munasiwiti bar qilip körsitilmekte. Xitay hökümiti hedep Uyghurlarni bin ladin we el-qa'idege baghlashqa tirishsimu, emma ular bu munasiwetni delil-ispat bilen otturigha qoyup baqmidi,deydu.

Hindistanliq istratégiye tetqiqatchisi jagannath panda maqaliside 2002- yili élan qilin'ghan, "sherqi turkistan térrorchiliri jinayi jawabkarliqtin qéchip qutulalmaydu " qatarliq xitay hökümitining doklatliridin neqiller keltüridu..

Maqale aptori yéqindin buyan xitay da'irilirining Uyghurlargha tutqan siyasetni tibetliklergimu tedbiqlawatqanliqini,11-sintebirdin kéyin tibettiki dalay lamani qollighuchi diniy pa'aliyetchilerni térrorchilar,dep atashqa bashlighanliqini we nöwette Uyghur rayonida yürgüzüwatqan siyasetni tibetke kéngeytish üchün sinaq élip bériwatqanliqinimu eskertip ötidu. (Kamil)