Хәлқара тәшкилатлар хитайда өлүм җазасини бикар қилишни тәләп қилди


2008.02.27

Хитай дунядики һәр қайси дөләтләр ичидә өлүм җазасини әң көп иҗра қиливатқан дөләт. Гәрчә хитай алий сот мәһкимиси 2007 ‏- йили өлүм җазасини тәдбиқлаш һоқуқини йәрлик сот мәһкимилиридин өткүзүвалған болсиму,лекин бу хитайниң дуня буйичә өлүм җазасини әң көп иҗра қилидиған дөләтлик орнини өзгәртәлмиди. Униң үстигә уйғур елидә сиясий мәһбусларға өлүм җазаси бериш һәрикити үзлүксиз давамлашмақта. Бу әһвалда хәлқара кәчүрүм тәшкилати қатарлиқ кишилик һоқуқи органлири хитай даирилирини олимпик йилида өлүм җазасини бикар қилишқа чақирди.

" Хитай һөкүмити һәр йили 5000 дин 12000 ға қәдәр мәһбусқа өлүм җазаси иҗра қилиши мумкин "

Хитай һөкүмити өлүм җазасиға һөкүм қилинғучиларниң санини дөләт мәхпийәтлики қатарида көридиғанлиқи түпәйли, һәр йили хитайда қанчилик адәмгә өлүм җазаси берилидиғанлиқини яки өлүм җазаси иҗра қилинидиғанлиқини мәхпий тутуп кәлмәктә. Лекин хәлқара тәшкилатларниң пәрәз қилишичә, хитай һөкүмитиниң һәр йили 5000 дин 12000 ға қәдәр һәр түрдики мәһбусларға өлүм җазаси иҗра қилиш мумкинчилики мәвҗүт болуп, бу сан шу бир йил ичидә дунядики һәр қайси дөләтләрдә өлүм җазаси берилгән адәмләрниң омуми санидинму көп.

Шуңа өлүм җазасини бикар қилиш яки өлүм җазаси беришни азайтиш һәрикити хитай һөкүмити бейҗиң олимпик йиғини мәзгилидә дуч келиватқан әң җиддий чақириқларниң бири болуп һесаблиниду. Мәркизи франсийидики өлүм җазасиға қарши туруш дуня иттипақи чаршәнбә күни хитай хәлқ қурултийиға язған өлүм җазасини бикар қилиш һәққидики бир хетидә, алдимиздики күнләрдә ечилидиған хитай хәлқ қурултийи мәмликәтлик йиғининиң өлүм җазаси вә өлүм җазасини кечиктүрүп иҗра қилишни бикар қилиш тоғрисида " конкрет тәдбир елиши"ни тәләп қилди.

" Уйғур сиясий мәһбуслириға өлүм җазаси бериш олимпик роһиға пүтүнләй хилап "

Өлүм җазасиға қарши туруш дуня иттипақиниң мәзкур хетигә америка, явропа вә асия әллиридики нурғун аммиви тәшкилатлар имза қойған болуп, бу тәшкилатлар америка җинайи ишлар ақлиғучи адвокатлар җәмийити, хәлқара ислаһат мунбири тәшкилати, хәлқара кәчүрүм тәшкилати, кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати қатарлиқларни өз ичигә алиду.

Өлүм җазасиға қарши туруш дуня иттипақи хетидә мундақ дәйду, " олимпик роһи пәқәт хитайниң өлүм җазасида дуня чемпийони болуш хатирисигә хатимә берилгәндила өз орнини тапқан болиду". Лекин ройетирс ахбарат агентлиқиниң бу һәқтики хәвиридә әскәртишичә, өлүм җазасиға қарши туруш дуня иттипақиниң мәзкур чақириқи тибәт, дарфур вәқәси вә кишилик һоқуқи мәсилилиридә хәлқара җәмийәтниң бесимиға дуч келиватқан хитайға нисбәтән йеңи нәрсә болмаслиқи мумкин.

Хитай һөкүмити бейҗиң олимпик мусабиқисини сиясийлаштурушқа қарши туридиғанлиқини үзлүксиз тәкитләп, өлүм җазаси бериш мәсилисидә наһайити еһтият билән һәрикәт қилидиғанлиқини әскәртсиму, лекин уйғур аптоном райони даирилириниң 2007 ‏- йили 10 ‏- айда қәшқәр шәһиридә памир вәқәси билән мунасивәтлик 5 нәпәр уйғурни өлүм җазасиға һөкүм қилғанлиқи, йәнә бир уйғурға кечиктүрүп өлүм җазаси бәргәнлики чәтәлләрдики уйғур тәшкилатлири вә хәлқара кишилик һоқуқи органлириниң шиддәтлик тәнқидигә учриған иди.

Хитай һөкүмити болса бу 6 нәпәр уйғурни шәрқий түркистан ислам партийисиниң әзалири, дәп елан қилған һәм уларниң памир игиликидә һәрбий лагир қурғанлиқини илгири сүргән. Өлүм җазасиға қарши туруш дуня иттипақиниң чақириқи чәтәлдики уйғур тәшкилатлар хәлқара органларни вә ғәрб дөләтлирини хитай һөкүмитиниң уйғур сиясий мәһбуслириға өлүм җазаси бериватқанлиқиға диққәт қилиш тоғрисида агаһландуруватқан вә буниң олимпик роһиға пүтүнләй хилап икәнликини тәкитләватқан мәзгилдә елан қилинди.

" Хитай һөкүмити өлүм җазасиға һөкүм қилинғучиларниң һәқиқий санини елан қилиши керәк "

Хитай мәтбуатлириниң хәвәрлиридә әскәртишичә, хитай алий сот мәһкимиси 2007 ‏- йили 1 ‏- айниң 1 ‏- күни өлүм җазасини тәдбиқлаш һоқуқини өлкә дәриҗилик юқири сотларниң илкидин өткүзүвалғандин кейин, шу йили хитайда өлүм җазасиға һөкүм қилинғучиларниң санида азийиш көрүлгән. Лекин өлүм җазасиға қарши туруш дуня иттипақи болса хитай мәтбуатлириниң бу һәқтики хәвәрлиригә гуман билән қаримақта.

Мәзкур орган хитай хәлқ қурултийиға язған хетидә, бу ислаһатниң әһмийәтлик болған яки болмиғанлиқиға пәқәт хитай һөкүмити өлүм җазасиға һөкүм қилинғучиларниң һәқиқий санини елан қилғандила бир немә дегили болиду, дәп тәкитләйду. Өлүм җазасиға қарши туруш дуня иттипақи бу һәқтики баянатида өлүм җазасини кәң - көләмдә иҗра қилиш олимпикниң "инсан шан - шәрипи"ни қоғдаш принсипиға тоғра кәлмәйдиғанлиқини, шу мунасивәт хитайда өлүм җазасини бикар қилиш хәлқара һәрикити қозғап, хитай хәлқ қурултийиға хәт язғанлиқини вә йиғин чақиридиғанлиқини илгири сүрди. (Әркин)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.