Xitay hökümiti az sanliq millet balilirini xitayche oqutidighan toluq ottura siniplirini yenimu kéngeytmekte

• Muxbirimiz gülchérening bu heqtiki melumati
• Download story audio

2006 – Yili 13- öktebir küni xotendiki bir qosh tilliq mekteptiki oqughuchilar mektep meydanida. Gerche aptonomiye qanunida Uyghur tili Uyghur élidiki ikki hökümet tilining biri, dep belgilen'gen bolsimu, xitay da'iriliri özliri chiqarghan qanun'gha ri'aye qilmay, "qosh til" siyasiti arqiliq Uyghur tilining istimaldiki ornini yoqatmaqta. AFP

Xitay ma'arip ministirliqi, xitay kompartiye merkizi komitétining qararigha asasen, mexsus Uyghur éli balilirini xitay ölkiliridiki toluq ottura mekteplerde terbiyileydighan bu xil shinjang toluq ottura siniplirini deslep 2000- yilidin bashlap xitayning déngiz boyidiki échiwitilgen 12 asasliq shehiride tesis qilip, yiligha bir ming etrapida oqughuchi qobul qilinip kelgen idi. Xitay hemde Uyghur ma'arip torlirida bu heqte bérilgen eng yéngi xewerdin melum bolushiche, hazir shinjang toluq ottura sinipliri xitayning 26 sheherdiki jemi 51 ottura mektepte tesis qilin'ghan.

Xitay hökümiti 2000 - yili " shinjangning ma'aripigha yardem bérish"namidiki mezkur pilanini yolgha qoyghandin buyan xitay ölkiliridiki bu xil toluq ottura siniplirigha oqughuchi qobul qilish kölimini tedriji kéngeytip bardi. Xitay ölkiliridiki shinjang toluq ottura siniplirining kölimi 2004 ‏- yili 1540 qa kéngeytilgen, 2005 - yili 3075 ke yetti. 2006 - Yili bolsa 3990 din ashqan idi. Bu yildin bashlap yiligha 5ming neper oqughuchi xitay ölkiliride échilghan shinjang siniplirigha uzitilidu.

Bu ma'aripni güllendürüsh pilani emes, emeliyette bir siyasiy istratégiye

Xitay kompartiyisining Uyghur rayonigha qoyghan sékrétari wang léchu'en, ilgiri xitay ölkiliride qurulghan bu shinjang toluq ottura siniplirining kölimini téximu kéngeytish toghrisida yolyoruq bérish jeryanida xitay ölkiliridiki shinjang siniplirining muhim istratégiyilik ehmiyetke ige ikenliki tekitlep "shinjang sinipigha qobul qilinidighan oqughuchilargha siyasiy idiyiwi jehettiki telepni qattiq qoyush kérek, oqughuchilarning siyasiy sapa ölchimi, ularning öginish netijisidinmu muhim, bu jehettiki terbiyini eng aldigha qoyush kérek, chünki ular shinjangning muqimliqi hem tereqqiyatidiki muhim arqa sep küchi" dégen idi.

Emdi, her qaysi xitay ölkiliri shinjang sinipi échishqa néme dep maslashti ? jéjyang ölkilik hökümitining "shinjang sinipi échish xizmet yighinining" höjjitidin buninggha jawab tapalaymiz.

Jéjyang ölkilik hökümetning 2006 yili 5 - ayning 10 - hem 11 - künliri achqan shinjang sinipi qurush pilanini emeliyleshtürüsh xizmet yighinining höjjitide "ölkimiz ichide shinjang toluq ottura siniplirini tesis qilish merkizi hökümet bizge tapshurghan shereplik siyasiy wezipe. Bu yuqirining, memlikitimizning muhim chégra éghizi, dölet pütünliki hem muqimliqining aldinqi sépi bolghan shinjangning muqimliqini ishqa ashurup, milly bölgünchilikke qarshi turup, milletler ittipaqliqini ishqa ashurushtiki muhim istratégiyilik pilani. Bu shinjang sinipliri mana mushu istratégiyilik pilanning ishqa éshishidiki muhim küchlerni yétishtürüshni wezipe qilishi kérek. Shundaqla bu siyasiy wezipini choqum estayidil mes'uliyetchanliq bilen orunlash shert" déyilgen.

Igilishimizche, xitay hökümiti béyjing, shangxey, tyenjin, gu'angju, dalyen, chingdaw, qatarliq shehه'erliride tesis qilghan bu shinjang sinipi namidiki xitayche oqutulidighan toluq ottura siniplirigha 90% Uyghur qatarliq az sanliq millet, 10%xitay oqughuchi qobul qilish nisbiti boyiche, yéza- qishlaqlardiki namrat oqughuchilarni asas qilip qobul qilmaqta. Uyghur rayoni baliliri bu shinjang siniplirida pütünley xitay ma'aripida terbiyilenmekte.

Uyghur éli ichidimu shinjang sinipining endizisi boyiche xitayche oqutush sinipliri barghanche kéngeytildi

Uyghur rayonluq partkomi, xitay merkizi komitét shinjang xizmitini maslashturush guruppisi yighinining rohigha asasen, ichkiri ölkilerdiki shinjang toluq ottura siniplirini échish endizisidin paydilinip 2004 - yili Uyghur rayonidiki ürümchi, qarimay, shixenze, küytün, sanji, korla, qumul, aqsu qatarliq 8 sheherde Uyghur oqughuchiliri üchün xitayche toluqsiz ottura siniplirini échip deslep 1000 oqughuchi qobul qildi, kéyin yildin ‏- yilgha oqughuchi sanini köpeytip barmaqta. 2008 ‏- Yiligha barghanda bu xil xitay toluqsiz ottura mekteplerde oquydighan oqughuchilar sani 15000 gha yetküzilidiken.

Uyghur éli axbarat torining 15 - féwraldiki xewiridin melum bolushiche, Uyghur aptonom rayoni da'iriliri Uyghur rayonidiki sekkiz sheherde qurulghan xitayche oqutulidighan toluqsiz ottura sinipliridin bashqa bu yil 6 - ayda bu sekkiz sheherde yene, xitayche toluq ottura siniplirini tesis qilip, yéza qishlaqlardiki az sanliq millet balilirini pütünley xitayche ma'aripta oqutush sür'itini köcheytidiken.

Hemde bu xitayche oqutulidighan toluqsiz ottura mekteplirige Uyghur rayonining yéza ‏- qishlaqliridiki az sanliq millet oqughuchilirini asas qilip 80% milliy we 20% xitay oqughuchi nisbiti boyiche oqughuchi qobul qilinmaqta iken.

Uyghurlar xitaychilashturush ma'aripigha maslishishqa mejbur bolmaqta

Bezi Uyghurlarning inkasigha qarighanda, xitay hökimitining Uyghur ottura we aliy mekteplernimu xitayche oqutushqa yüzlendürüshi we shundaqla barliq sahelerde xitay tilini asas qilip Uyghur tilining ishlitilishini bara ‏- bara emeldin qaldurushi bilen teng, Uyghur ata ‏- anilar balilirini kichikidinla xitayche oqutushqa mejbur bolmaqta iken.

Xitay ölkiliride oqush pursitige érishken balilar bolsa buni peqet könglidiki güzel ghayilirige yétish yolidiki nahayiti ehmiyetlik purset depla chüshinidu xalas. Xitayning melum ölkiside échilghan shinjang toluq ottura sinipigha yéngila qobul qilin'ghan bir Uyghur qiz özining ata ‏- anisi hem yurtidin ayrilip xitay ölkiliridiki yat muhitta oqushni tallishigha mundaq chüshendürüsh bergen idi.

Xitay hökümiti yéqinqi bir nechche yil ichide, Uyghur milliy ma'aripini xitaychilashturush qedimini barghanche tézletti. Uyghur élidiki aliy mekteplerdin ta bashlan'ghuch mekteplergiche, hetta yesli ma'aripidimu xitay tilini asas qilghandin bashqa, xitay ölkiliridiki toluq ottura siniplirigha we Uyghur élidiki xitay ottura mektepliride tesis qilin'ghan xitayche toluqsiz ottura siniplirigha oqughuchi qobul qilish salmiqini özlüksiz kéngeytip barmaqta.

Bu eslidinla xitay hökümitining Uyghur rayonida kücheytip élip bériwatqan milliy ma'aripni xitaychilashturush siyasitidin endishe tuyghan hem narazi boluwatqan Uyghurlarning qarshiliqini kücheytmekte.

Xitay hökümiti teshwiqatlirida Uyghur rayoni balilirigha xitay tili ma'aripini kücheytish, gherbni échish istratégiyisining bir qismi, Uyghur élining ma'aripini güllendürüshning yaxshi yoli dep tekitlep kéliwatqan bolsimu, emma Uyghur ziyaliyliri buni, xitayning Uyghur ewladlirini öz medeniyiti we ma'aripidin ayrip, assimilyatsiye qilishning bir usuli, téximu téz xitaylashturushtiki tedbiri dep qarimaqta. (Gülchéhre)