Xitay hökümitining "shinjang" da ishlitilgen siyasetliri tibette qollinilmaqta

Yéqindin buyan xitay hökümiti tibette xelqning dalay lama bilen bolghan munasiwitini yiraqlashturush üchün, rahiblarni basturushni kücheytken. Tibettiki eng chong lama ibadetxanisi bolghan jébung ibadetxanisida rahiblar xitay hökümitining basturushigha qarshiliq bildürüp achliq élan qilghan.

Mulahizichiler xitay hökümiti hazir tibette qolliniwatqan basturushni tibetni shinjangchilashturiwatqanliqi, dep tehlil qilghan. Himalaya döliti butan parlaméntimu xitayni ‘gherbni échish’ dégen nam bilen kéngeymichilik élip bériwatidu dep eyibligen.

Dalay lamagha qarshi turush bayanatigha qol qoymighanlq qolgha élin'ghan

Erkin asiya radi'osining xewer qilishiche, yéqindin buyan xitay hökümiti tibette xelqning dalay lama bilen bolghan munasiwitini yiraqlashturush üchün rahiblarni basturushni kücheytmekte. Xitay hökümiti bu heriket jeryanda, tibettiki eng chong lama ibadetxanisi bolghan jébung ibadetxanisining bash rahibi qatarliq adette dalay lamagha könglini yéqin tutqan we egeshken rahiblardin bir nechchini qolgha alghan.

"Tébet kishilik hoquq we démokratiye merkizi" ning bayan qilishiche, xitay hökümiti "wetenperwerlik terbiyisi" dep atalghan basturush herikitide qolgha alghan 28 yashliq kémbo isimlik bir rahib tutup baghlash jeryanida ölgen. Yene biri türmide ölgen. Buninggha naraziliq bildürgen we xitay hökümitining bixeterlik organliri tüzgen dalay lamagha qarshi turush bayanatigha imza qoyushni ret qilghan bir qisim jébung ibadetxanisida achliq élan qilghan rahiblardin 5 kishini yene qolgha alghan.

Xewerde bayan qilinishiche, dalay lama 1959 - yili qozghilang kötürüp meghlup bolghandin kéyin, uning chet'ellerdiki pa'aliyetliri heqqidiki un we sin matériyalliri tibette xelqning alqishigha ige bolup kelmekte. Xitay hökümiti tébet xelqning dalay lamani untulmighanliqini hökümetke qarshi turghanliq dep hésablap basturup kelmekte.

"Shinjang" da ishlitilgen siyasetler tibetke qollinilmaqta

Tibetlikler teripidin neshr qilinidighan "kelgüsige nezer" dégen jurnalda bayan qilinishiche, hazir béyjingda turiwatqan yazghuchi wang lishong ependi bazar igilikining yolgha qoyulushi jehette shinjang bilen tibetning perqini sélishturup " shinjangda bazar igiliki yolgha qoyulghandin kéyinla, nopusning 40% ni teshkil qilidighan xitaylar hökümitining bu rayonda bölgünchilikke, térrorchiliqqa qarshi turush dep atalghan heriket élip bérishigha masliship, milliy siyaset dégenlerni chörüwétip, shinjangdiki pütün hoquqlarni, bayliq menbelirini changgiligha kirgüziwélip, til, yéziq, tijaret qatarliqlarning hemmiside üstünlükni igiliwalghan. Tibette bolsa emdi bazar igiliki yolgha qoyulushqa bashlighan haman, xitaylar tibette nahayiti tiz köpiyishke bashlap, aldi bilen kochilarda üch chaqliq harwa, ashxana qatarliq ushshaq tijaretlerning hemmisini igiliwalghan. Bundaq ré'alliqqa narazi bolghan yerlik tibetlikler dalay lamaperesler dep qarilip zerbe bérilishke bashlighan. Bu tedbirler xuddi shinjangda Uyghurlarning naraziliqini qozghap, ularning barghanséri qet'iylishishike sewebchi bolghandek, tibettimu aldi bilen ziyaliylarni oyghutup qoymaqta" dep tehlil qilghan.

"Boshun tor béti" de bayan qilinishiche, buyil 8 - ayda xunendin teqsim qilinip tibetning ikkinchi chong shehiri bolghan rikézi shehirige kelgen bir xitay qizining yéqinda ashkarilap qoyushiche, yéqinda tibetning rikézi shehiride shehwaniyliq nahayiti tiz yamrap ketken. Hazir mushu sheherde mexsus shehwaniyliq bilen shughulliniwatqan xitay qizlirining sani 10 mingdin ashidiken.

Tibet "shinjang" lashturulmaqta

"Merkizi agéntliqi" ning bayan qilishiche, tibette peyda bolghan bundaq yéngi özgirishlerni mulahizichiler shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtu'enining qomandani jang chingli tibetke sékrétar bolghandin kéyin, tébet mesilisining shinjangchilashturulushi, dep mulahize qilghan.

Himalaya döliti butanning "ku'ensel heptilik xewer géziti"da bayan qilinishiche, butanning xitay bilen 470 kilométirliq chégrisi bolghanliqtin, butan 1998 - yili xitay bilen öz- ara téritoriye pütünlikige hürmet qilish üchün bir kélishim tüzgen idi. Shuningdin kéyin xitay bu rayonda tash yol yasashqa bashlighan. Emma yasawatqan tash yollirining shekli barghanséri köpiyip, butanliqlarda guman tughdurghan. Xitay hökümiti buni ‘gherbni échish pilanining bir qismi’, ‘tibetliklerning dora ösümlüklirini yighish dégen bahane bilen bu tereplerge kélishining aldini élish tedbiri’ dep chüshendürgen. Emma herxil bahane bilen xitay nopusi köpiyishke bashlighan. Mushu sewebtin, yéqinda butan parlaménti xitayning gherbni échish pilanining bir qismi dep atalghan bundaq tajawuzchiliq herikitini eyibligen. Netijide béyjing hökümiti hazir bu rayonda tashyol qurulushini toxtitishqa mejbur bolghan. (Weli)