Xitay, Uyghur élining medeniy yadikarliqlirini qandaq qoghdaydu?

• Muxbirimiz gülchéhrening bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Xitay da'iriliri yéqinda Uyghur élidiki qizil ming öy, turpandiki idiqut we yarghol qedimi sheher xarabiliri,miran hemde kroran qedimi sheherliri qatarliq yette asasliq medeniy yadikarliq orunliri hemde yene yigirme orundiki qedimiy qebre hemde asare ‏- etiqe tépilghan jaylarni qoghdilidighan muhim tarixiy yadikarliqlar qatarigha kirgüzdi. Tarixiy asare ‏- etiqilerni qoghdash qanunini chiqardi.

Biraq mutexessisler xitay da'irilirining peqetla sanaqliq jaylarni mexsus qoghdash katigoriyisige kirgüzüp, tarixiy orunlarni muhim we muhim emes dep ayrishning özi xata ikenlikini shundaqla xitay hökümitining bir tereptin alla burun sayahetchilikke échish, muwapiq qoghdimasliq sewebliridin buzghunchiliqqa uchrighan bu orunlarni qoghdash tedbirlirini alimiz, rémont qilimiz dep yene bir tereptin, bu orunlarni he dep sayahetchilerge qalaymiqan échish herikitining ziddiyetlik boluwatqanliqini otturigha qoymaqta.

Insaniyet mediniyitining achquchi qedimi makan

Uyghur éli insaniyet medeniyitige tewe eng qedimiy yadikarliqlargha ige, shundaqla ilmiy arxé'ologiyilik tetqiqat qimmitige ige asare‏- etiqe, qedimiy sheher xarabiliri hem qedimiy qebristanliq orunliri intayin köp bolghan makan. Shungimu arxé'ologlar hemde tarixshunaslar " insaniyet medeniyitining achquchi tarimda"," teklimakan'gha insaniyetning eng qedimiy izliri kömülgen" déyishidu'.

Uyghur birinchi ewlad arxé'ologlirining bildürüshiche, bu qimmetlik medeniy bayliqlarning qanuniy mirasxorliri bolghan Uyghurlarda asare‏- etiqilerni, tarixiy yadikarliqlarni qoghdash hem tetqiq qilish tarixiy, siyasiy cheklimiler seweblik bir qeder kéchikip shekillen'gen dep éytishqa bolidu.

Uyghur élide ta aldinqi esirning otturilirighiche arxé'ologiye bir boshluq bolup kelgen shundaqla Uyghur élide tunji asare ‏-etiqiler muzéyi -1953 ‏- yili barliqqa keldi, shuningdin bashlap Uyghur élide medeniy yadikarliq orunlirini tizimlash, tekshürüsh hem muwapiq tetqiq qilish resmiy bashlan'ghan.

Ene shundin étibaren Uyghur élidiki medeniy yadikarliqlarni qoghdash ishliri bara‏- bara shekillen'gen. Emma gherb döletlirining alimliri, arxé'ologliri 19- esirlerdila Uyghur élide arxé'ologiyilik tekshürüsh we tarixiy tetqiqat élip bérishqa bashlighan.

Qoghdash tedbiri yenila muwapiq emes

Uyghur éli medeniy yadikarliqlarni tetqiq qilish ornidin igilinishiche, hazirghiche Uyghur élide bayqalghan asare ‏- etiqe orni 4000 din ashidiken buning ichide 58 orun dölet buyiche alahide qoghdilidighan orun, yene 263 si aptonom rayon buyiche qoghdilidighan orun hemde yene 2000 orun nahiye derijilik qoghdilidighan jaylar katigoriyisige kirgüzülgen iken.

Gerche bezi medeniy yadikarliq orunlirigha mexsus qoghdash ishxaniliri qurulup qoghdash xadimliri qoyulghan bolsimu, ular zamaniwi qatnash qoralliri, yuqiri oghriliq téxnikisi we eswablirigha ige asare ‏- etiqe bulangchilirigha zerbe bérishte ajizliq qilidiken.

Ilgiri miran qedimiy meqberilirini qoghdash ornidin ige bolushimizche, asare ‏- etiqe orunlirini qoghdash xadimlirining sani cheklik bolupla qalmay, shara'iti, qatnash qorallirimu intayin qalaq bolup qebre oghriliri bilen küch élishalmighachqa,qebre oghrilash hem éghir buzghunchiliqqa uchritish ehwalliri barghanche éghirlashmaqta iken.

Uyghur éli da'iriliri asare ‏- etiqe, medeniy yadikarliq orunlirini qoghdash heqqide mexsus qanun belgilep,bu yil 1- maydin étibaren resmiy yolgha qoyushqa bashlidi.Qanunda téxi échilmighan medeniy yadikarliq orunlirigha kirgenlerge éghir bolghanda 100 yu'en jerimane qoyush, ruxsetsiz ékskursiye, sayahet qilghuchilarni teshkilligenlerge 20 ming yu'endin 40 ming yu'en'giche jerimane qoyush dégendek belgilimilerni chiqirip, yene bu qanun buyiche xitayning memliketlik hemde aptonom rayonluq we nahiye derijilik qoghdilidighan jaylar katigoriyisige kirgüzülgen bolsimu, emma qoghdash katigoriyisige kirgüzülmigen yene nurghun medeniy yadikarliq orunlirining muwapiq qoghdalmaywatqanliqi shundaqla muhim arxé'ologiyilik tetqiqat orunliri bolghan medeniy yadikarliq iznalirining sayahetchilikke qalaymiqan échilip dawamliq buzghunchiliqqa uchrishigha ishik échip bérilgenliki mutexessislerni teshwishlendürmekte iken.

Bu heqte tetqiqatchi qahar barat ependimu pikirlirini izharlidi. (Gülchéhre)