Xitayning Uyghurlargha özlirini özliri bashqurush heqqide bergen wedisi bir yalghanchiliq

• Ixtiyari muxbirimiz kamil tursunning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Chet'ellerdiki falun'gongchilarning neshir epkari, dep qaralghan "The Epoch Times" gézitining 17-dikabir künidiki kanada nusxisigha "kommunist xitaylar Uyghurlargha öz-özini idare qilish hoquqi béridighanliqini wede qilghanidi" namliq maqale bésildi. Bu maqala dunya Uyghur qurultiyining re'isi we Uyghur milli herikitining rehbiri rabiye qadir xanim bilen élip bérilghan söhbet asasida teyyarlan'ghan bolup, maqalida nöwette Uyghurlarning ma'arip, medeniyet jehette hoquqliridin ayrilip qiliwatqanliqi, kishilik hoquq we siyasi hoquqlirining éghir halda depsende qiliniwatqanliqi qatarliq mesililer otturigha quyulghan.

Maqalida yene öz waqtida xitay memliketlik siyasi meslihet kéngishining ezasi, nöwette Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchisi bolghan rabiye qadir xanimning Uyghurlar uchrawatqan zulum we xorluqlarni dunyagha ashkarilash yüzisidin alahide kanadagha kelgenlikimu eskertilgen.

Aptonomiyening özi bir aldamchiliq

Aptor maqalida xitay da'irlirining Uyghur yashlirini assimilyatsiye qilish qedimini tizlitish üchün, Uyghurlarning en'eniwi milli ma'aripini tüp yiltizidin yoqitish siyasitini yürgüzüwatqanliqini alahide eskertip: "xitay kommunistliri 1955-yili shinjang Uyghur aptonom rayunining öz-özini bashquridighan rayon ikenlikige kapalet bergen bolsimu, amma ular hazir 17 din 27 yashqiche bolghan Uyghur yashlirini Uyghur rayunida ma'arip terbiysi élishigha yol qoymastin, ularni ichkiri ölkilerdiki mekteplerde oqutmaqta", deydu. U maqaliside rabiye qadir xanimning: "xitay hökümiti bizning mol bayliq menbelirimizni yashlirimizning ma'arip ishlirigha serp qilmayla qalmastin, yene bu yashlarni bashqa ölkilerge bérip telim élishqa mejbur qilmaqta. Uniwérsitétni püttürgen Uyghur yashlirining köpliri xizmetsiz qalghan bolsa, ichkiridin kelgen xitaylar xizmet pursitige érishmekte", dégen sözlirini neqil alghan.

Maqalida Uyghurlarning xitay kommunist hökümiti dewride xilmu-xil siyasi zulumlargha uchrighanliqi, 52-yili élip bérilghan yer islahati heriktide köpligen Uyghur bay déhqanlirining öltürülgenliki, 1957-yili yerlik milletchilikke qarshi turush nami bilen élip bérilghan herikette, Uyghur ziyalilirigha zerbe bérilgenliki, Uyghurlarning hazirghichimu iqtisad, medeniyet, til we ma'aripini tereqqi qildurush hoquqliridin mehrum qiliniwatqanliqi, ularning öz bayliq menbelirini bashqurush hoquqi bolmighanliqi, herqandaq bir Uyghur bu bayliq menbeliridin Uyghurlarningmu paydilinishi kéreklikini telep qilghanda, uning da'irler teripidin qolgha élinidighanliqi qatarliqlarni eskertip ötidu.

Rabiye qadir xanimning 1997-yili ghuljida minglighan Uyghur yashlirining namayish élip bérip, hökümetke naraziliq bildürgenlikini öz közi bilen körgenliki tilgha élin'ghan maqalida, uning: "Uyghur yashliri tinchliq yoli bilen herket élip barghanidi, amma axiri ular qoralliq qirghinchiliqqa we tutqun'gha duch keldi. Men bu insan qélipidin chiqqan zorawanliqlargha chidap turalmay qaldim", dégen sözlirige orun bérilgen.

Xitay siyasi meslihet kéngishining ezaliqidin kishilik hoquq pa'aliyetchilikigiche

Rabiye qadir xanimning 1993-yili xitayning 8-nöwetlik siyasi meslihet kéngishining ezasi bolghanliqi, uning siyasi hayatidiki özgürüshler we uning béshidin ötken issiq-soghuqlar bayan qilin'ghan maqalida uning "men xitay kommunistik partiyisining milletler ittipaqliqi, tinchliq we tereqqiyat, dégen teshwiqatlirigha xélila ishen'genidim. Chünki millitimiz aq köngül millet bolghanliqi üchün, men xelqimning wekili bolghanliqimdin xoshal bolghanidim. Siyasi meslihet kéngishining ezaliq ornumdin paydilinip, Uyghurlarning kishilik hoquq ehwalini we nöwette ulargha qarita yürgüzüliwatqan basturush siyasetlirini özgertishni meqset qilghanidim. Eyni waqittiki xitayning yuqiri derijilik emeldarliri séning pikring intayin orunluq. Biz bundin kéyin séning pikring boyiche ish qilimiz. Bular töwendiki asasi qatlam kadirlirining ishi. Merkezde héchqandaq mesile yoq, dégenidi. Eyni waqitta men ularning sözige ishengenlikim üchün merkezde mesile yoq, hemme mesile yerlikte, ular bu bigunah siyasi tutqunlarni axiri quyup béridu, dep Uyghurlargha teshwiq qildim. Halbuki, aridin xéli yillar ötken bolsimu, yenila söz-metbu'at, jem'iyetlerge uyushush, ixtisadiy erkinlik bérilmidi. Hetta Uyghurlar axiri bérip, özlirining tili, medeniyiti we ma'aripidin ayrildi. Netijide men öz xelqimni aldighan boldum, chünki men xitay kommunistlirigha eshengenidim", dégen sözlirini neqil alghan.

Kommunist partiyisi bilen oxshash köz qarashta bolmasliqning özi terrorist dégenliktur

Xitay da'irlirining Uyghurlarni nime üchün térrorchiliq we bölgünchilikte eyibleydighanliqini tonushturghan maqale aptori rabiye qadir xanimning: "herqandaq bir Uyghur kommunist partiye bilen pikir birlikide bolmaydiken, uninggha térrorist, radikal unsur we bölgünchi, dégendek qalpaqlarni kiydüridu. Uyghurlar xitaylar bilen inaq ötüshni xalisimu, amma xitay da'irliri öz puqralirini Uyghurlar bilen inaq ötüshke yol qoymaydu", dégen sözlirini eskertip ötken.

Bir döletning küchlük, qudretlik bolushi üchün aldi bilen uning öz xelqighe xizmet qilishi kérekliki, xitay hökümitining ixtisadiy jehette kücheygendin kéyin xelqning emgiki, qan-terini herbi küchni tereqqi qildurushqa, azsanliq millyetlerni we oxshimighan siyasi köz qarashtikilerni basturushqa, özining xelqini ézishke ishlitiwatqanliqi, bundaq hökümetning uzun dewir sürelmeydighanliqini ilgiri sürgen aptor maqalisini rabiye qadir xanimning: "men xitay kompartiyisining rehberliki astida, Uyghurlarning adettiki kishilik hoquqlirining yaxshilinidighanliqigha ishenmeymen", dégen sözliri bilen axirlashturghan. (Kamil tursun)