Xitayning "bash kötürüsh" herikiti we shimaliy koriyining yadro qorallarni tereqqi qildurushi yaponiyini qanun islahati élip bérishqa mejbur qildi

• Muxbirimiz welining bu heqtiki melumati
• Download story audio

15 – Dékabir küni yaponiye bash ministiri shinzo abé dölet mudapi'esige mes'ul emeldar fumi'o kyuma bilen . AFP

Xewerlerge asaslan'ghanda, 2007 ‏- yili 1 ‏- aydin bashlap, yaponiyining mudapi'e séstimisi "wazaret" derijisidin "minisitirliq" derijisige kötürülüp, uning ministiri dölet mudapi'e minissitiriliq salahiyetke hem musteqil halda maliye xam choti tüzidighan imtiyazgha ige bolidiken.

Ikkinchi dunya urushidin kéyin yaponiyide yüz bergen tunji qanun islahati

Birleshme agéntliqining tokyodin xewer qilishiche, yaponiyidiki konsériwatiplar hökümiti yéqinda, yaponiyining mudapi'e séstimisini "wazaret" derijisidin "minisitirliq" derijisige kötürüsh we mekteplerde wetenperwerlikni righbetlendürüshtin ibaret yéngi özgirish peyda qildi. Bu özgirishning aldinqisi 1945 ‏- yili ikkinchi dunya urushi axirlashqandin buyan ijra qiliniwatqan yaponiyining "tinchliq qanuni" gha tunji qétim tüzitish kirgüzgenlik؛ ikkinchi'isi, 1947 ‏- yilidin buyan dawamlishiwatqan yaponiyining ma'arip qanunigha tunji qétim tüzitish kirgüzgenlik bolup hésablinidu. Bu islahat hazirqi yaponiye bash minisitri shinzo abé ependi körsetken tirishchanliqning netijisi.

Yaponluqlar "hazir ijra qiliniwatqan tinchliq qanuni tehditke uchridi" dep qarighan

Yaponiyide chiqidighan "kyoto xewerliri" de bayan qilinishiche, yaponlar öz dölitining hazirqi mudapi'e séstimisi chettin kélishi mumkin bolghan uchtumtut hujumgha taqabil turushqa muwapiq emeslikini hés qilghanliqitin, yaponiyide mudapi'ege da'ir ishlargha qayti'idin baha bérilgen. Yaponiyide hazir xelq ichide "ikkinchi dunya urushidin kéyin ijra qiliniwatqan tinchliq qanuni tehditke uchridi" deydighan köz qarash bolghanliqtin, 12 ‏- ayning 15 - küni yaponiye parlamintining yuqiriy palatasida, yaponiyining mudapi'e séstimisini "wazaret" derijisidin "minisitirlik" derijisige kötürüsh we mekteplerde wetenperwerlikni righbetlendürüsh heqqidiki teklip layihisi maqullan'ghan.

Emdi chet'ellerde herbiy wezipe ötesh yapon qisimlirining asasliq burchi

B b s ning xewer qilishiche, yaponiyide élip bérilghan bu qétimqi qanun islahatigha asaslan'ghanda, yaponiyining "özini qoghdash etriti" dep atilidighan herbiy qi'ismlirining iraq, afghanistanlarda herbiy wezipe ötishi yaki b d t ning tinchliq saqlash qisimlirigha qatnishishi ularning asasliq burchi dep hésablinidu. Buningdin burun qoshumche wezipe dep hésablinatti. Shundaqla, buningdin burun yene, eger yaponiyining etrapida jiddiy ehwal yüz berse, yaponiye peqet amérika qisimlirigha arqa sep teminati yetküzüp bérishila kérek idi.

Mulahizichilerning bayan qilishiche, xitayning "bash kötürüsh" herikiti we shimaliy koriyining yadro qorallirini tereqqi qildurushi yaponiyige tehdit bolup, yaponiyide hazirqidek milliy keypiyatning ewj élishigha sewebchi boldi we yaponiyini qanun islahati élip bérishqa mejbur qildi.

Yaponiyi'idki qanun islahatidin xitay qayghurmaqta

Xitayda chiqidighan "xelq géziti" de 12 ‏- ayning 14 ‏- küni "herbiy közetküchi" namida élan qilin'ghan mulahizide bayan qilinishiche, yaponiyining bash minisitiri shinzo abé ependi 10 ‏- ayning 29 ‏- küni yaponiyining özini qoghdash etriti ötküzgen herbiy paratni qobul qilghanda, yaponiyide mudapi'e séstimisini "wazaret" derijisidin "minisitirliq" derijisige kötürüsh heqqide qoyulghan teklip layihisining parlamintta muzakire qiliniwatqanliqini jakarlighan. 10 ‏- Ayning 30 ‏- küni, yaponiyining tashqi ishlar ministiri taro aso ependi "yaponiye yadro qorallirini ishlepchiqirish qabiliyitige ige" dep jakarlighan. Hazir yaponiyide asasiy qanunni özgertish üchün pütün xelq awaz qoyush pa'aliyiti dawam qiliwatidu.

Mezkur maqalide bayan qilinishiche yene, "ikkinchi dunya urushida yaponiye meghlup bolghandin kéyin tüzülgen "tinchliq qanuni" buyiche, yaponiyining urush qilidighan herbiy küchlerni tesis qilishi men'iy qilin'ghan idi. Shunglashqa yaponiye 1954 ‏- yili özini qoghdash etriti qurghan idi. 2001 ‏- Yiligha kelgende, yaponiyide bu qanunni özgertish üchün tetqiqat guruppisi quruldi. Shuningdin bashlap hazirgha qeder, yaponiyining özini qoghdash etritining süpiti pütünley özgirip boldi.

Mezkur gézitte élan qilin'ghan shangxeydiki xelq'araliq mesililerni tetqiq qilidighan mutexessis lyu xungbinning maqaliside bayan qilinishiche, yéqinda yaponiyining mudapi'e séstimisida derije örlitish yüz bergendin kéyin, emdi yaponiyining özini qoghdash etriti amérikining "epsun chembiri"din qutulup, chégridin chiqip urush qilidighan armiyige , yaponiye özi bolsa ikkinchi derijilik herbiy döletke aylandi. Bu özgirish xitay-yapon munasiwiti we sherqiy asiya weziyitige biwaste tesir körsitidu. (Weli)