Rabiye qadir xanim yaponiyiliklerni Uyghur mesilisige köngül bölüshke chaqirdi

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

2007 - Yili 7 - noyabir küni, rabiye qadir xanim yaponiye tokyo ayrudurumida. RFA Photo /Japan

Yaponiye, peyshenbe küni, bir Uyghur rehbirining tokyoda sherqiy turkistan mesilisige köngül bölüsh we bu mesilini yaponiye tashqi siyasitige kirgüzüp, xitay bilen ötküzidighan söhbetliride otturigha qoyulidighan mesililer qatarida mu'amile qilish chaqiriqigha duch keldi. Bu bir Uyghur rehbirining 2 - dunya urushidin kéyin tunji qétim yaponiyini ziyaret qilip, yaponiye jem'iyitige Uyghurlargha yardem qilish toghrisida xitap qilishidur.

" Uyghur mesilisige köngül bölüsh yaponiyining wijdani burchi"

Yaponiyide ziyarette boliwatqan Uyghur milliy herikitining rehbiri rabiye qadir xanim, peyshenbe küni yaponiye memliketlik axbarat kulubida muxbirlarni kütiwélish yighini chaqirip, Uyghurlar toghrisida doklat sundi hemde muxbirlarning su'allirigha jawab berdi shundaqla Uyghurlarning xitay kompartiyisi hökümranliqida oz tarixidiki mislisiz éghir zulumgha duchar bolghanliqini bayan qildi we xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasitini "étnik tazilash" herikiti, dep eyiblidi.

Rabiye qadir xanim doklatida yaponiyini xelq'ara mesililerde téximu aktip rol oynashqa chaqirish bilen birge, " Uyghur mesilisige köngül bolush asiyadiki birdin - bir démokratik dölet bolghan yaponiyining wijdani burchi, dep qaraydighanliqini eskertip, yaponiye hökümitining Uyghur mesilisige diqqet qilish bilen cheklinipla qalmay, yene töwendiki sahelerde Uyghurlargha yar - yölek bolalaydighanliqini, bolupmu Uyghur teshkilatlirigha iqtisadiy yardem bérish, Uyghur oqughuchilirini qobul qilishni köpeytish we wiza resmiyetlirini addiylashturush qatarliqlarda yardemchi bolalaydighanliqini bildürdi.

" Xitayning Uyghurlargha qarshi assimilyatsiye siyasiti axiriqi yillarda 'étnik tazilash' tüsini aldi "

Yighinda xitay da'irilirini yéqinqi 60 yil mabeynide Uyghurlargha qarshi assimilyatsiye siyasiti yürgüzüsh bilen eyibligen rabiye qadir xanim, bu siyasetning axiriqi yillarda "étnik tazilash" tusi alghanliqini eskertip, xitay da'irilirining Uyghurlargha yürgüziwatqan milliy mekteplerni xitaychilashturush, toy qilish yéshidiki Uyghur qizlirini ichkiri ölkilerge mejburiy yötkesh, tughutni cheklesh, dinsizlashturush, xizmet pursiti bermeslik, köchmenlerni yötkesh, hashar emgiki qatarliqlar bu "étnik tazilash" siyasitining bir qisimi, dep körsetti.

Rabiye qadir xanim, " eger xitayning niyiti durus bolsa, néme uchun xenzu köchmenlerni sherqiy türkistan'gha yötkewatqan xitay hökümiti, Uyghur qizlirini ichkirige ekitidu ?" dédi. Rabiye xanim yaponiyilik muxbirlargha Uyghurlar uchrawatqan gheyri insanperwerlik mu'amilisi tüpeyli Uyghur teshkilatlarning béyjing olimpik yighinini bayqut qilghanliqini, eger xitay bu olimpikni ghelibilik ötküzüwalsa, Uyghurlargha qaritilghan bésim we basturushning téximu küchiyish éhtimali barliqini hem bu ehwalda bir qisim teshkilatlar bilen olimpik yighinini bayqut qilish herikiti qanat yayduruwatqanliqini eskertti.

" Olimpik yighini xitayning kishilik hoquq xatirisini yaxshilashning bir pursiti"

Xitay hökümiti xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining bolupmu kechürüm teshkilati, kishilik hoquqni közitish, chégrisiz muxbirlar we xelq'ara muxbirlarni qoghdash komitéti qatarliq organlarning béyjing olimpik yighini jeryanida kishilik hoquq we axbarat erkinlikige kapaletlik qilish wedisini emelde körsitish heqqidiki bésimigha duch kéliwatidu. Lékin béyjing olimpik yighinini bayqut qilish mesiliside yaponiye kechürüm teshkilatining pikiri bayqutchilar bilen birdek emes. Xelqara kechürüm teshkilati yaponiye shöbisining mes'uli tarinakaning eskertishiche, kechürüm teshkilati olimpik yighinining béyjingda ötküzülüshini xitayning kishilik hoquq xatirisini yaxshilashning bir pursiti, dep qaraydiken.

Tarinaka yaponiye memliketlik axbarat kulubidiki muxbirlarni kütiwélish yighinining dem élish arisida muxbirimizgha mundaq deydu: "yaponiye xelq'ara kechürüm teshkilati béyjing olimpik yighinini bir purset, dep qaraydu. Biz bu mesilige mu'amile qilghanda taktika jehettin xitayni olimpik yighini jeryanida kishilik hoquq xatirisini yaxshilishigha heydekchilik qilishtiki bir ghenimet supitide qaraymiz. Biz olimpik yighinigha qarshi emes. Lékin bu biz olimpik yighinining béyjingda ötküzülüshini qollaymiz dégenlik emes. Biz xitaygha eger siler olimpik yighini ötküzimiz deydikensiler, u chaghda kishilik hoquqi xatirisini yaxshilishinglar kérek démekchi" dep körsetti.

" Yaponiye parlaméntida tibet we Uyghurlarning weziyitige köngül bolidighan kishiler bar "

Rabiye qadir xanimning memliketlik axbarat kulubidiki muxbirlarni kütiwélish yighini yaponiyidiki memliketlik metbu'atlarning qiziqishini qozghap, yighin'gha yaponiye ma'inichi géziti, kyoto axbarat agéntliqi, nippon téléwiziye qanili, yomi'ori shenbun, sanke'i shenbun gézitliri, jiji axbarat agéntliqi, tbs téléwiziye qanili qatarliq memliketlik chong gézit, radi'o we téléwiziye qanallirining hemmisi dégüdek muxbir ewetti.

Yaponiye tarixiy sewebler tüpeyli qoshna döletler bilen bolghan munasiwetlerde, bolupmu xitay bilen bolghan munasiwetlerde nahayiti éhtiyat qilidighan dölet bolup, Uyghur mesilisi yéqinqi yillardin béri yaponiyidiki qismen bir qisim ammiwi teshkilatlarning qiziqishini qozghighan bolsimu, lékin yaponiye hökümiti hazirgha qeder Uyghur mesilisini ashkara tilgha élip baqqan dölet emes. Yaponiye xelq'ara kechürüm teshkilatidiki terinaka, buning sewebini yaponiye bilen xitay arisidiki alaqining nahayiti sezgür ikenliki bilen munasiwetlik, dep körsetti.

Terinaka, " yaponiye hökümitini Uyghur mesilisige köngül bölidu, dégili bolmaydu. Yaponiye xitayning memliket ichidiki kishilik hoquqi weziyiti we bashqa siyasi mesile hem özgirishlerge diqqet qilidighan bolsimu, lékin yenila nahayiti éhtiyat qilidu. Chünki méningche buningdiki eng muhim seweblerning biri, xitay hökümiti bilen yaponiye arisidiki siyasiy sürkilish bilen munasiwetlik " dep körsetti. Terinakaning eskertishiche, yaponiye parlaméntidiki ongchi küchler xitaygha qarshi bolsimu, yene bezi parlamént ezaliri xitay bilen bolghan munasiwetning buzulushini xalimaydiken. Lékin terinaka, yaponiye parlaméntida tibet we Uyghurlarning weziyitige köngül bolidighan kishilerning barliqini eskertip, "epsuski, Uyghur mesilisi parlaménttiki partiye - guruhlar ichide ular köngül bölgidek derijide tonulghan emes "deydu.

" Uyghur mesilisi yaponiyining bixeterlik mesilisige bérip taqilidighan mesilidur "

Rabiye xanimning yaponiyilik muxbirlargha eskertmekchi bolghan yene bir nuqti neziri, Uyghur mesilisi kishilik hoquq bilen cheklenmeydighan mesile bolupla qalmay, bu yene yaponiye we xitaygha qoshna döletlerning bixeterlik mesilisige bérip taqilidighan mesilidur. U bir muxbirgha "öz xelqining kishilik hoquqini depsende qiliwatqan, ularni qirghin qiliwatqan, medeniyitini yoqitiwatqan bir dölet yaponiye uchun héchbir waqit bixeter dölet bolalmaydu "dédi.

Rabiye qadir xanimning yaponiye ziyaritini yaponiye xelq'ara kechürüm teshkilati oyushturghan bolup, uning sepiri mushu ay ichide yaponiyini ziyaret qilidighan tibet rohani dahisi dalay lama, teywen gomindang partiyisining rehbiri ma yungjyu we teywen musteqilchi guruhi démokratiye ‏- ilgharliq partiyisining re'isi yu shikunlerning yaponiye sepiri bilen oxshash mezgilge toghra kelgen. (Erkin)