Yaponiyining sabiq bash weziri abe ependi xu jintawdin toxti tuniyazni qoyup bérishni telep qildi

 Xewerde körsitilishiche, yaponiyini ziyaret qiliwatqan xitay dölet re'isi xu jintaw 5 - ayning 8 - küni etigende yaponiyining bir nechche sabiq bash wezirliri bilen uchrashqan bolup, bularning ichide aldinqi nöwetlik bash wezir abe ependi tibettiki insan heqliri mesilisige bolghan endishilirini otturigha qoyghan. Abe ependi yene Uyghur mesilisi toghrisidimu toxtilip, 10 yil burun tokyo uniwérsitétida  oquwatqan mezgilide qolgha élinip hazirghiche xitay türmiside yétiwatqan Uyghur tarixchisi toxti tuniyazning a'ilisidikilerning hélihem yaponiyide uni kütüwatqanliqini eskertip, toxti tuniyazni qoyup bérishni telep qilghan.

Xewerde körsitilishiche, abe ependining sözliridin kéyin yighin meydanida bir mehel nahayiti soghuq keypiyat höküm sürgen. Xu jintaw bolsa toxti tuniyaz mesilisidin xewersiz ikenlikini, qanuni resmiyetlerning teltöküs ijra qilin'ghan  -  qilinmighanliqini tekshürüdighanliqini bildürgen. Emma u abe ependining tibet mesilisi toghrisidiki sözlirige inkas qayturmighan.

Uyghur mesilisini tetqiq qiliwatqan na'oka xanim, yaponiyining bir yuqiri derijilik dölet erbabining xitay dölet bashliqigha Uyghurlar heqqide bundaq bir telepni otturigha qoyushi bir yéngiliq hem alqishlashqa erziydighan diplomatik ilgirilesh ikenlikini bayan qilip  mundaq dédi:
Yaponlarning köpi buddist, shunga ularning köpi tibet mesilisini bilidu. Emma hazirghiche yaponiye dölet rehberliri sherqiy türkistan mesilisini tilgha élip baqqan emes. Tarixta tunji qétim sherqiy türkistan mesilisini tilgha aldi. Menche bu nahayiti muhim. Bu alqishlashqa tégishlik bir yéngiliq we diplomatik ilgirilesh. Toxti tuniyazning mesilisi xitay rehberlirige burunmu déyilgen bolsimu, bu qétimqidek aliy rehberlerge déyilgen emes. Shunga menche bu mesililerning otturigha qoyulishi nahayiti muhim.

Na'oka xanim bundaq bolghan bilen sherqiy türkistan mesilisini yaponiyide anglitishning yenila yéterlik emeslikini éytip mundaq dédi: "yaponiyide sherqiy türkistan mesilisini anglitish yéterlik emes. Bu mesilini yenimu ilgirligen halda yaponlargha anglitish kérek. Yaponiyide sherqiy türkistan mesilisini anglitish, amérika we yawrupa döletliridikige oxshimaydu. Yaponiye xitay bilen xoshna, u döletler xoshna emes. Uning üstige sherqiy türkistan mesilisini yaponlargha quruq sho'arlar bilen emes, emeliy pakitlar bilen, chongqur tetqiq qilip anglitish kérek."

Yaponiyide yashawatqan, ismini ashkarilashni xalimighan bir Uyghur sherqiy türkistan mesilisining yaponiyide bu sewiyige yétishidiki amillar üstide toxtap mundaq dédi:

(1) Yéqinqi yillarghiche sistémiliq hem tesirchanliqqa ige bir shekilde yapon jem'iyitige anglitilmay kelgen Uyghur mesilisi 2 yildin buyan mizutani na'oko xanim teripidin yézilghan qanchilighan chong hejimlik tesirlik maqalilar arqiliq yapon ziyaliylar qatlimi we siyasiyonlar arisida tonulushqa bashlidi.

(2)  Uyghur milli herikiti rehbiri, d u q re'isi rabiye qadir xanim Uyghurning awazini  yapon axbarat wasitiliri arqiliq  keng yapon xelqighe anglatti. Bolupmu, rabiye qadir xanimning yaponiye ziyariti harpisida neshirdin chiqqan "xitaydin paliwétilgen Uyghurlar" (aptori: mizutani na'oko) namliq kitab Uyghur mesilisi boyiche yaponiyide chong zilzile peyda qildi.

(3) Rabiye qadir xanim ötken yili küzdiki yaponiye ziyariti jeryanida yapon siyasiyonliridin telep qilghan Uyghur mesilisige arilishish toghrisidiki iltimaslar xu jintawning yaponiye ziyariti harpisida dolqun eysa ependi arqiliq yene bir qétim otturigha qoyuldi. Netijide abe ependi bashchiliqidiki bir türküm gholluq ongchi parlaminét ezaliri toxti tuniyazni qutquzush guruppisi teshkilleydighanliqini jakarlidi. Mushu menidin alghanda dolqun eysa ependining bu qétimqi yaponiye ziyariti nahayiti del waqtida bésilghan zor ehmiyetlik bir qedem hésablinidu.

(4) Xu jintawning yapon ziyariti harpisida hakimiyet béshidiki partiye erkin démokratlar partiyisining organ jurnili hésablinidighan "etimiz üchün tallash" namliq jurnalda "Uyghurlarning peryadighimu qulaq sélinglar" serlewhilik chong hejimlik maqale élan qilin'ghan bolup, mizutani na'oko yazghan bu  maqalini oqughan adem yighlap tashlaydu. Késip éytishqa boliduki bu maqale parlamént ezalirini oylandurmay qalmaydu.

(5) Xu jintawning yaponiyige kélishige ülgürtüp toxti tuniyazning yaponiyide turiwatqan ayali rabiye toxti xanim mizutani na'oko xanimning yol körsitishi hem yardimi arqiliq abe ependige xet yollap, yoldishining mesilisige téximu yéqindin köngül bölüshni ötün'gen idi.

Ismini ashkarilashni xalimighan bu Uyghur yaponiyidiki hazirqi weziyetning sherqiy türkistan mesilisini anglitish üchün intayin uyghun ikenlikini, Uyghur teshkilatlirining bu weziyettin paydilinip pa'aliyetlirini téximu kücheytishni kéreklikini dep ötti.