Uchur dewridiki milletler munasiwiti yighini, amérikining konétikét shitatida échildi
2004.11.05
5 -Öktebir küni, amérikining konétikét shitatining merkizi xartford shehiride " uchur dewridiki milletler munasiwiti"namliq yighin ötküzüldi.
21 -Esir xitay fondi jemiyiti, xelq'araliq tibet herkiri we trinty inistituti qatarliq orunlarning birlikte uyushturushi bilen ötküzülgen "uchur dewridiki milletler munasiwiti" namliq yighin amérikining konétikét shitatining xartford shehiride échildi.
Üch kün dawamlishidighan mezkur yighin'gha chet'ellerdiki xitay, Uyghur we tibet wekilliri we shuningdek xitay chong quruqliqidin we tibettin kelgen wekillerdin bolup, 70 yéqin kishi yighin'gha qatnashti.
21 -Esir xitay fondi jemiyitining dériktori song yongyi yighinda söz qildi. Song yongyi ependi ziyaritimizni qobul qilip, su'allirimizgha jawab berdi.
--- Mezkür jemiyetning, bu qétimqi yighinni uyushturushtiki meqsiti néme?
--- Bu qétimqi yighinni uyushturushtiki asasliq meqsitimiz, her qaysi milletler yeni meyli Uyghurlar bolsun, tibetler bolsun, xitaylar bolsun, ularning ichidiki yash bir ewlat kishilerni, intérnét sahesidiki pa'aliyetchilerni we yaki xitay mesilisi üstide tetqiqat élip barghuchilarni hemde yene xitay kishilik hoquq pa'aliyetchilirini bir arigha toplap, 21 -esirde yüz bergen yéngi mesililer heqqide muzakire élip bérishqa uyushturush, bolupmu intérnét sahesining bügünki roli shuningdek intérnétning bizning xizmitimizge körsetken tesiri digen mesililerni muzakire qilish bu qétimqi yighinni uyushturushtiki asasliq meqset hisaplinidu.
--- Yighinning témisidinmu körünüp turuptu, siler mezkür yighinda asasliq milletler munasiwiti mesilisini muzakire qilidikensiler, undaq bolsa siz bizge Uyghurlar bilen bashqa milletler ottursidiki munasiwet mesilisi toghrisidiki qarishingizni sözlep bersingiz?
--- Bizning bu qétim ötküzgen yighinimiz ilgiriki qétimlarda milletler mesilisi heqqide élip barghan muzakirlirimizge oxshimaydu. Mundaqche éytqanda biz burun tarixni köp sözligen, mesilen tibet we tibetning xitay chong quruqluqi bilen bolghan munasiwiti, tibetning musteqil bolush mesililiri hemde yene Uyghurlarning sherqiy türkistan jumhuriyiti hemde uning xitay bilen bolghan munasiwet mesilisi qatarliqlar idi. Méningche bu mesillerni muzakire qilish kérekmu? muzakire qilishqa bolamdu? elwette muzakire qilishqa bolidu, biraq biz 21 - esirde ortaq duch kéliwatqan mesile néme? yeni uchur dewri we éntérnet sahesidin qandaq paydilinish, uni öz xizmitimizge qandaq paydilinish we ishlitish kérek digen mesilide öz -ara medeniy yosunda pikir - almashturush, öz -ara ish we bir - birimizge köyünüshimiz kérek dep qaraymen, bu biz üchün bekmu muhim, iraqta yüz bériwatqan weqelerdin shuni körüwalalaymizki, milletler arisidiki mesililer yaxshi bir terep qilinmighanliqtin ta hazirghiche iraqtiki qalaymiqanchiliq bésiqmidi. Chet'ellerde bizge shara'it bar, shuning üchün biz 21 - esirde milletler munasiwitini yaxshilash heqqide tetqiqatlar élip bérishimiz kérek. Bizning bu qétimqi yighinimiz elwette hazirqi xitay hökümitining uzundin béri milletler munasiwitige élip qebih siyasitige qarita jeng élan qilish we qarshiliq körsitishtin ibaret.
--- Sizche Uyghur we tibet mesilisini qandaq bir terep qilish kérek ?
--- Men siyasetchi emes, bu mesilini bir terep qilish usuli heqqide mukemmel bir nerse diyelmeymen. Méningche 21 - esirdek yéngi bir dewirde bu mesilini hel qilishta hemme ishni siyaset yoli bilen hel qilip ketkili bolmaydu dep qaraymen, yeni mesilini öz -ara medeniyet almashturush, öz - ara chüshünüsh yoli bilen hel qilish. Méning herbiy küchüm bar, qoshunum bar men küchlük dep zorawanliq yoli bilen we yaki bésim ishlitip, boysundurush wastiliri bilen emes, belki yuqurda tekitligendek dostane yol bilen mesilini hel qilish yolini tallash. Men oylaymen 20 - esirning tarixi buni ispatlidi , 21 - esir shuni ispatlidiki zorluq bilen mesilini hergiz hel qilghili bolmaydu.
Yighin'gha qatnashqan xitay ziyaliliridin xé chinglyen, xitay hökümi'itining intérnetni qamal qilish herkiti heqqide söz qilip, xitay hökümitining peqet neshiryat sahesidila emes, belki intérnet sahesidimu bashqurushni kücheytip, axbarat erkinlikini boghuwatqanliqini pakilar bilen ispatlap ötti. U sözide özining xitay hökümi'itining axparat sahesige qaratqan siyasitining qurbani ikenlikini eskertip, xitay dunya soda teshkilatigha kirgendin kéyin, xitaydiki kishilik hoquq yaxshilinidu digen qarashning pütünley xata ikenlikini bildürdi.
Amérika Uyghur birlikining bash katipi alim séyitof ependi "11 - séntebirdin kéyin téximu yamanlishiwatqan Uyghur kishilik hoquq ehwali" digen témida mexsus doklat teyyarlighan bolup, yighinning ikkinchi küni bu doklatni otturgha qoymaqchi. (Eqide)