Nyu yorkta Uyghur kishilik hoquq yighini ötküzüldi


2004.11.16

Nyu yorkta ötken shenbe küni ötküzülgen yighinning chüshtin kéyinki küntertipige, amérika Uyghur jem'iyitining re'isi nuri türkel riyasetchilik qildi. Yighinda teywen, xongkong , kanada , amérika, ottura asiya, türkiye , yawropa qatarliq dölet we rayonlardin kelgen siyasi pa'aliyetchiler, mutexessisler we kishilik hoquq pa'aliyetchiliri, Uyghur musteqilliq herikiti bilen kishilik hoquq we démokratiyining munasiwiti üstide dawamliq munazire élip bardi.

Démokratiye hemmini hel qilalamdu?

411155058836--ss.jpg

Küntertip boyiche 1989 - yildiki ti'en enmin oqughuchilar herikitining rehberliridin biri bolghan shyang shyawji söz qilip, Uyghurlardin epu soraydighanliqini bildürdi u mundaq dédi: " men bir xen milliti bolush süpitim bilen, Uyghurlarning yéqinqi yérim esirdin köprek waqittin béri xitay kompartiyisining buzghunchiliqi we ziyankeshlikige uchrawatqanliqidin nomus qilimen we bu munasiwet bilen epu soraymen." Biraq shyang ngyawji, sherqiy türkistan mesilisini aldi bilen kishilik hoquq mesilisi dep qaraydighanliqini bildürdi. U " méningche bu yerdiki birinchi mesile kishilik hoquq mesilisidur. Bu yerde kishilik hoquq igilik hoquqtin üstün turidu disek bolidu. Öz teqdirini özi hel qilish mesilisi bolsa ikkinchi mesile" dep körsetti. U, öz teqdirini özi hel qilish mesilisige qarita xitaylar ichide oxshimighan pikirler barliqini ilgiri sürdi.

Shyang shyawji, démokratiyilishishning hemme mesilini hel qilip kételmeydighanliqini eskertip " xitayda démokratiye bolmisa milli mesilini hel qilish intayin qiyin hetta mümkin emes. Démokratiye pütün mesilini hel qilalmaydu. Démokratiyining kélishi bilen milli mesile yoqaldi dégili bolmaydu" dédi. Xitay démokratiyige köchken teqdirde, Uyghurlarning qandaq yolda méngish mesilisige duch kélidighanliqini ilgiri sürgen shyang shyawji, mesilining négizi Uyghurlarning qandaq yolni tallaydighanliqida, dep körsetti. U, " milli rayonlardiki xenzularning xéli köpchiliki, milli rayonlarning musteqilliq mesilisige soghuqqanliq we barawerlik nuqti neziri boyiche mu'amile qilish rohigha ige emes" dep eskertti.

Xitayning Uyghur medeniyitige tutqan siyasitining aqiwiti

Amérika yale uniwersitétining sherq tilliri liktori doktor qahar barat, Uyghur milliy ma'aripining xitaylashturulushi we milliy mediniyet mesililiri üstide toxtulup, Uyghur milliy ma'aripining ötmüshi, haziri we mediniyet assimilatsiyisi keltürüp chiqiridighan selbiy aqiwetlerni otturigha qoydi. U "ötmushte manju xanliqi we gomindang hökümitining izchil tosalghusigha uchrighan zamaniwi Uyghur milliy ma'aripi, zamaniwi xitay milliy ma'aripidin burun bashlandi" dédi. Xitay hökümitining Uyghur milliy ma'aripini omumi yüzlük yekleshke bashlighanliqini tekitligen qahar barat, " xitay hökümitining Uyghurlarni öz ichige alghan bashqa milletler medeniyitini chetke qéqish siyasiti, kelgüside éghir aqiwetlerni keltürüp chiqirishi mumkin", dep körsetti. Qahar barat mundaq deydu: xitayning yéqinqi zaman sana'et inqilabi dewride keynide qélishtiki eng muhim seweplerning biri, xitaylarning bashqa mediniyetlerni chetke qéqish rohi halitidur."

Qahar barat , Uyghur milliy medeniyitining xitay medeniyitini toluqlash we uning tereqqiyati üchün eyneklik rol oynaydighanliqini eskertip, " xitay medeniyitining eng chong bextsizliki, xitayda uning bilen riqabetlisheleydighan bir mediniyetning mewjut bolup turushigha yol qoyulmighanliqida ", dep körsetti. U, bir xil medeniyetning xitay showénizimini kücheytip, fashizimning bash kötürüshini keltürüp chiqiridighanliqini bildürdi.

11 – Séntebirdin kéyinki Uyghurlargha qaritilghan siyaset

uaa.jpg

Yighinda "qirghizistan Uyghur kishilik hoquq jem'iyiti" ning re'isi tursun islam, "sherqiy türkistanda kishilik hoquq we térrorchiliq" digen témida doklat berdi. U, xitayning ottura asiyadiki sherqiy türkistan küchlirige zerbe bérish yolida élip bériwatqan heriketliri üstide toxtaldi shundaqla köchmenler mesilisi heqqide toxtaldi. U xitay hökümitining pilanliq halda sherqiy türkistan'gha köchmen yötkewatqanliqini eyiblidi. Xitayning 11 - séntebir weqesidin kéyin Uyghurlargha qaritilghan basturush herikiti ewjige chiqqanliqini ilgiri sürgen tursun islam, xitaylarning ottura asiyagha qéchip chiqqan Uyghur musapirlarni qayturup kélish yolida, bu rayondiki döletlerge qattiq bésim ishlitiwatqanliqini eskertti.

Fédératsiye yoli

Kanadaliq xitay mutexessis du jifu, "kanada fédiratsiyisining tejirbisi we xitayning kélechiki" digen témida söz qilip, sherqiy türkistan mesilisini kanadaning kyubék modili boyiche hel qilishni otturigha qoydi. Umundaq deydu: "emiliy tejirbilerdin qarighanda, biz kanadadin bezi intayin muhim prinsipal xaraktirlik usullarni örnek qilip alalaymiz. " Igilik hoquqning chéqilghili bolmaydighan muqeddes nerse emeslikini tekitligen du jifu mundaq deydu: " xitay kompartiyisi igilik hoquqni dexli- teruzsiz, bölünmeydighan muqeddes nerse dep qaraydu. Biraq kanada bilen amérikining tejirbisidin qarighanda, igilik hoquq dexli- teruzsiz, chéqilghili bolmaydighan nerse emes. Eger igilik hoquq mesilisini hel qilsaq igidarchiliq hoquqimu hel bolghan bolidu."

Du jifuning bildürüshiche, kanada modili boyiche yerlikler shu jaydiki mal - mülük yer asti we yer üsti bayliqqa igidarchiliq qilidu. Fédiral hökümetning hoquqi dölet mudapi'esi, tashqi ishlar, tashqi soda we ölchemni birlikke keltürüsh bilen cheklinidu.

Xitay köchmenliri mesilisi

Yighinda teywenlik mutexesis xong jishing, " Uyghurlarning öz özini idare qilish mesilisi heqqide bir qanche teklip" digen témida söz qildi. U sherqiy türkistandiki köchmenler mesilisi heqqide toxtulup mundaq didi: "Uyghurlarning hazirqi herikiti dölitini eslige keltürüsh yolida ipadiliniwatidu. Biraq hemmimiz bilimizki Uyghurlar rayonida xitaylarning sani nahayiti köp, xitaylarni bu yerdin qoghliwétimen diyish emeliyette mümkin emes. Eger Uyghurlarni meqsiti dölet qurush bolsa bu yerdiki xitaylarni qandaq qilidu ? méningche Uyghur herikiti bu mesilini chongqur oylishish kérek.

Xong jishing yene mundaq didi: "méningche Uyghurlarning öz- özini idare qilish yoligha méngishi toghra bolamdikin deymen" u, yene agahlandurup mundaq deydu: " eger Uyghurlar xitaylar hakimiyitige qarshi turushni özining meqsidi qilsa, bir milyard 3 yüz milyon xelq bilen qarshilashqan bolidu. Méningche ular bundaq qilmasliqi, Uyghurlar özining nishanini xitay xelqini depsende qiliwatqan kommunistik xitaygha qaritishi kérek. Uyghurlar meyli aliy aptonomiye telep qilsun yaki musteqilliq yoligha mangsun xitay xelqi bilen dost bolup , düshmen'ge qarshi turushigha toghra kélidu."

Amérika Uyghur jem'iyiti bilen "béyjing bahari" zornili teripidin uyushturtulghan bu qétimqi yighin , amérika döletlik démokratiyini ilgiri sürüsh fondi jem'iyitining kapaliti astida ötküzüldi. (Erkin)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.