Zeherning Uyghurlargha élip kéliwatqan balayi'apetlirini yenila sel chaghlashqa bolmaydu

Xitay xewer torining 14-noyabir xewiride körsitishiche, xitayda zeherlik chékimliklerge öginip qalghuchilar ichide yash ösmürlerning nisbiti téz örlewatqan bolup, hazir pütün xitay miqyasida tizimgha élin'ghan zeher chekküchi yash ösmür sani bir milyon 7 yüz 80 minggha yétip zeher chekküchiler omumiy sanining 87% tini igiligen.

Zeherge öginip qéliwatqan yash ösmürlerning istémal qiliwatqan zeher türlirimu köp xillashqan bolup xro'indin bashqa muzsiman zeher, bash gildinglitish tablétkisi, k talqini qatarliqlargha xumar bolghuchilarmu yuqiri nisbetni igileydiken.

Tor we uchur alaqe wasitilirining téz tereqqiy qilishi zeher sodisinimu qolaylashturghan hem yash ösmürler arisida tarqilishqa meydan hazirlimaqta iken.
Uyghur éli xitay boyiche zeherlik chékimlik chekküchiler sani we nisbiti jehette izchil aldinqi orunda turup kéliwatqan rayonning biri. Uyghur éli zeher cheklesh weziyiti heqqide “Asiya kindiki” gézitining awghustta élan qilghan xewirige qarighanda Uyghur éli miqyasida tizimlatqan zeher xumarlar 40 mingdin artuq bolup, zeherxumarlar sani 1000din ashqan sheher we nahiye 7 ge yetken.

Uyghur aptonom rayoni qanunchiliq gézitining 9-noyabirdiki xewirige qarighanda, 1991-yilidin étibaren, Uyghur élide emgek bilen terbiyilep özgertish sistémisi boyiche zeher tashlatquzush endizisi yolgha qoyulghandin buyan, Uyghur éli miqyasida munasiwetlik orunlar teripidin yighiwélinip zeher tashlatquzghanlar 100 minggha yétidiken. Bu ehwalda zeher xumarlarning heqiqiy sani yenila namelum.

Uyghur élidiki xitay jama'et xewpsizlik zeher cheklesh da'irilirining doklatlirida, 1990-yillardin 2000-yillarghiche bolghan ariliqta Uyghur élining zeher yamrash weziyiti intayin jiddiy we keskin bolghan bolsa 2004-yilidin étibaren zeher cheklesh we tazilash xizmitining netijiside zeherning yamrishi nisbeten kontrol qilin'ghanliqi körsitilmekte.

Yeni 2004-yilidin bu yilning otturighiche, pütün Uyghur éli chégrasi ichide pash qilin'ghan zeherlik boyum délosi 10 ming 330 qétimgha, tutulghan jinayetchi 11ming 388 ademge, qolgha chüshken xro'in we bashqa zeherlik buyumlar 12 tonnigha yetken.

Halbuki “Yarp zeher cheklesh tori”ning ürümchi kechlik gézitining iyuldiki xewiridin neqil keltürüshiche, Uyghur élide zeher türlük shekillerde sétilghandin bashqa zeher sodisimu téximu yoshurun haletke kirgen bolup buning bilen cheklesh yenimu riqabetke duch kéliwatqan iken.

Uyghur élide zeher chekküchiler ichide Uyghurlar dawamliq 90%tin yuqiri nisbetni igilep kelmekte, Uyghur élining hazirqi zeher cheklesh weziyiti heqqide, 15 yildin buyan zeher chekleshte aktip we netijilik xizmetlerni qilip kéliwatqan zeher cheklesh pida'iysi shundaqla “Xiro'in” namliq Uyghurlardiki tunji zeher cheklesh kitabining aptori exmet qurban, Uyghur yash ösmürler arisida zeherge öginip qélish nisbitining 10 yilning aldidikige qarighanda körünerlik töwenligenlikini bildürdi.

Ili oblastimu yéqinqi yillardin buyan ürümchidin qalsa zeher we eydiz eng téz yamrighan jay sanilip kelmekte. 20 Nechche yildin buyan zeher cheklesh sépide xizmet qiliwatqan,ili oblastliq zeher tashlatquzush merkizining ismini ashkarilashni xalimighan bir péshqedem saqchisi, Uyghur élide zeher chekleshte yéngelmey kéliwatqan asasliq mesilining zeher xumarlarning qayta chékiwélish ehwalining éghir bölishi shundaqla, küchni zeherning kirish yolini tosushtin bekrek zeher tashlatquzushqa yaritiliwatqanliqi ikenlikini körsetti.

“Aq alwasti” pütkül Uyghur jem'iyitige yamrighan 20 yilgha yéqin jeryanda, zeherlik chékimliklerning Uyghurlargha élip kelgen talapetlirini töwen mölcherleshke bolmaydu. Xro'in atliq bu iblis talay Uyghur yashlirini, bextlik a'ililerni xaniweyran qilip, nechche minglighan Uyghur ewladining jénigha zamin boldi, eydizge oxshash qorqunchluq wabalarning tarqilishigha seweb boldi, zeherning köp tereplimilik balasi apetlirini bashtin kechürüwatqan Uyghurlar ichide, zeher chekleshke özlükidin pidaliq körsitiwatqan kishiler köpeymekte. El ichi zeher tashlash, zeher cheklesh jem'iyet we torliri, milletni zeherning ziyanliridin tosush we qutquzush yolida heriket qilmaqta, zeher cheklesh pida'iysi exmet qurban, milletni jem'iyetni bolupmu, natiwan yash ösmürlerni zeherning balasi apetliridin yiraqlashturush üchün pütkül jem'iyet ortaq heriket qilishi kérekliki, a'ile mektep we jem'iyet birleshkenla zeher chekleshte netije hasil qilish mumkinlikini eskertti.