Teywen mu'awin pirézidénti ley chingdé: “Teywen igilik hoquqluq musteqil dölet”

Teywenning mu'awin pirézidénti ley chingdé amérika kaliforniye shitatining burlin'gamdiki san firansisko ayrodurumi Marriott Waterfront méhmanxanisida qollighuchilargha sözlewatidu.2023-Yili 16-awghust, san firansisko

Xitay hökümiti da'im “Bir xitay” pirinsipini tekitlep, teywenning bashqa döletler bilen musteqil diplomatik munasiwet ornitishigha, birleshken döletler teshkilati we bashqa xelq'araliq teshkilatlarda wekil turghuzushigha tosqunluq qilsimu, lékin igilik hoquqluq dölette bolushqa tégishlik süpetlerning hemmisi teywende bar iken.

 Amérika “Blumbérg xewerliri” ning 2023-yili 8-ayning 15-küni teywendiki xitay jumhuriyiti mu'awin pirézidénti ley chingdé bilen qilghan söhbitide qeyt qilinishiche, ley chingdé (William Lai) “Teywen ezeldin xitay jumhuriyiti, dégen namdiki igilik hoquqluq musteqil dölet” dégen. U yene “Musteqilliq jakarlashning hajiti yoq” , “Xitay jumhuriyiti bilen xitay xelq jumhuriyiti bir-birige te'elluq emes” likini ilgiri sürgen.

Biz ley chingdéning “Blumbérg xewerliri” ge qilghan bayanatliri we pikirliri toghruluq xitay heqqidiki tetqiqatta gherb dunyasida közge körün'gen siyasiy analizchi gordon changning köz qarshini soriduq. U in'glizche ismi wilyam ley dep atalghan ley chingdéning sözlirige qoshulidighanliqini éytti. U : “Xitay hakimiyitini teywen'ge qarita igilik hoquqi telep qilish hoquqi yoq” dédi. U köz qarshini mundaq otturigha qoydi:

 “Wilyam leyning dégenliri elwette toghra. Xitay hazir chataq tériwatqan dölet, teywen peqet özining erkin démokratiyesining mewjut bolup turushni xalaydu. Buningda bir mesile bolmasliqi kérek, elwette. Epsus, dunya teywen heqqide xitayning dégenlirini qobul qilidu. Bu xata. Men wilyam leyge qoshulimen. Xitay teywen'ge tehdit séliwatidu. Xitay xelq jumhuriyiti ezeldin teywenni bashqurup baqmighan. Emeliyette, xitay hakimiyiti ezeldin teywen'ge qarita éniq (munazire telep qilmaydighan) igilik hoquqigha ige emes. Hetta jyang jéshimu shundaq. Bu yerde, xitayning tarix köz qarshi toghra emes. Bu heqiqeten toghra emes. Shunga boluwatqan ishlarning hemmisi xitay hakimiyitining düshmenche heriketliri sewebidin boluwatidu.”

Ley chingdé aldinqi heptining bashliri ötküzülgen latin amérikisidiki paragway pirézidéntining wezipe tapshuruwélish murasimigha qatnishish sepiride ötken heptining axirliri amérikaning nyu-york shehiride we paragway ziyaritidin qaytishidimu amérikaning san firansisko shehiride toxtap ötken. Uning amérikada toxtap ötüshi we yuqiriqi sözlerni qilishi xitayning qattiq ghezipini qozghighan. Xitay terep ley chingdéni “Bölgünchi” , “Awarichilik térighuchi” dep qattiq eyibligen.

 Shuningdin kéyin, teywen boghuzida xitayning eskiri tehditi birdinla yuqiri pellige chiqqan.

Roytiris agéntliqining xewirige asaslan'ghanda, xitay hökümiti ley chingdégha inkas bildürüp 8-ayning 18-küni xitay teywen etrapida herbiy manéwir ötküzgen bolup, bir qisim herbiy kémilirini shiqa sélip heywe körsetken. Tik-tok qatarliq xitay taratquliridimu xitay hökümitining teywenni ishghal qilish pilanini qollaydighan we teywen'ge tehdit qilidighan filim we widiyo teshwiqatliri köpeygen. Tiktokta tarqalghan filimlarning biride riyasetchi xitayning bu xil teshwiqatlirini mundaq chüshendürgen:

 “Ishinimenki köpchilik yéqinda sirtqi dunyagha tarqitilghan nurghun filimlarni (widiyolarni) körgen. U filimlarda bek keng tarqitildi. Bu filimlarda teywen'ge qarshi urush pilanliri tonushturuldi. Filimdiki jeng meydanliri bolsa teywen boghuzi we tinch okyan déngiz-hawa birleshme rayonigha jaylashqan. Bu filimlarda eskerlerning maslashqan herikiti we jeng qilishla bolupla qalmastin, téximu muhimi, u bizning teywen'ge tutqan pozitsiyemizni bildüridu. Shuning bilen bir waqitta teywen musteqilliq küchlirini wetenning birlishishige qarshi tashqi küchler bilen til bériktürmeslikke agahlanduridu. ‛xelq géziti‚ yene bir parche maqale élan qilip, wetenni birlikke keltürüsh kéreklikini, teywen musteqilliq küchliriningmu wetenning birlishishi toghrisida muqerrer muresse qilidighanliqini otturigha qoydi. Eger teywen boghuzida toqunush yüz berse, xelq azadliq armiyesi 1 sa'ettin 3 sa'etkiche bolghan ariliqta jengni ghelibe bilen axirlashturidu. Déngiz armiyesi we hawa armiyesi tunji bolup teywen arilini weyran qilidu. Teywen armiyesi edipini yeydu. Bu bizge urushning peqet waqit mesilisi ikenlikini éniq chüshendürüp béreleydu”.

Amérikadiki musteqil siyasiy analizchi, dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining mu'awin mudiri ilshat hesen ependi teywenning igilik hoquqi we musteqilliqi heqqide toxtilip, xitayning ezeldin teywenni bashqurup baqmighanliqini we teywenning musteqil bir dölet ikenlikini tekitlidi. Uning qarishiche, teywenning kimliki bilen xitayning kimliki bir-biridin köp perqliq iken. Xitay kompartiyesi hakimiyiti ezeldinla teywenni igilesh sho'arini kötürgen bolsimu, lékin teywen'ge hujum qilalmighan, teywen özining musteqilliq halitini dawamlashturup kelgen.

Ley chingdé “Blumbérg xewerliri” bilen élip barghan mezkur söhbitide yene teywenning öz musteqilliqini qoghdishi lazimliqini tekitlep mundaq dégen: “Biz xitay bilen hemkarliship, tinchliq we güllinishni ilgiri sürüshni xalaymiz. Qandaqla bolmisun, xitay teywen'ge qarshi küch ishlitishtin waz kechmigüche biz herbiy küchimizni kücheytip, démokratik döletler bilen mürini mürige tirep, xitayning tehditini ünümlük tosup, hindi-tinch okyan rayonining muqimliqini qoghdishimiz kérek. Méningche, xitayning teywenni qoshuwélish xahishi toxtap qalmaydu. Shi jinpingdin kéyinki xitay rehberlirimu shundaq qilishi mumkin-bizning wezipimiz dölitimizni qoghdash iradimizni namayan qilish, rayon muqimliqini qoghdash bizning mes'uliyitimiz” dep körsetken.

Ley chingdé tilghan alghan xitay tehditi we teywenning bixeterlik mesilisi heqqide gordon chang ependi söz qilip, u teywen'ge qarshi xitay tehditining bek éghir we jiddiy ikenlikini bildürdi. U yene amérika we bashqa erkin dunyaning yardimisiz teywenning musteqilliq ornini saqlap qalalmaydighanliqini körsetti. U mundaq dédi:

 “Teywen xelqi erkin bolushni xalaydu. Ular özlirining rehberlirini talliyalishi kérek. Bashqilarning ularni aware qilmasliqni xalaydu. Buning héchqaysisida xataliq yoq. Ular alliburun musteqil, igilik hoquqluq dölette bolushqa tégishlik süpetlerning hemmisi teywende bar. Ular musteqil. Eger erkin dunya uni qollisa, teywen özining musteqilliq ornini saqlap qalalaydu. Bu baydén hökümiti üchün halqiliq mesile. Bu erkin dunya üchün halqiliq bir mesile. Biz meghlup bolmasliqimiz kérek. Amérika we bashqilarning yardimisiz teywenning ornini saqlap qélish bek qiyin, bu intayin müshkül. Shunga, amérika we erkin dunyadiki bashqa döletlerning teywenni qollishi bek muhim.”

Ilshat hesen ependi ley chingdé otturigha qoyghan xitay tehditi, teywenning musteqilliqi we kelgüsi istiqbali heqqide toxtilip, teywende démokratik tüzüm astida yéngi bir ewladning yétiship chiqqanliqini we ularning menggü musteqil bir döletni arzu qilidighanliqni ilgiri sürdi. U yene buning tarixi ré'alliqning we teywen xelqning telipi ikenlikini tekitlidi.