Teywenlik sodigerning maytagh heqqidiki achchiq tesiratliri
2022.01.06
Hazirche öz ismini ashkarilashni xalimighan wang shang texellusidiki teywenlik sodigerning 4-yanwar radiyomiz xitay bölümige bildürüshiche, uning qarimayning maytagh rayonidin 2000-yillarning béshida, maytaghliq ayalining namida sétiwalghan 1200 mo yéri we xitay puligha milyon yüen meblegh sélip qurulghan “Muhit asrash zawuti” 2020-yili 11-ayda u teywendiki mezgilide, uninggha uqturulmayla zawut orni tüzliwétilip yéri musadire qilin'ghan. Emma heqsizlikke uchrighan wang shang xitayning “Qayta terbiyelesh lagérigha” qamilishtin ensirep, maytaghda erz qilishtin waz kechken we teywen hökümitidin yardem sorighaniken.
6-Yanwar küni radiyomiz Uyghur bölümining ziyaritini qobul qilghan wang shangning bildürüshiche, u maytaghda 10 yilgha yéqin turghaniken.
Uning bildürüshiche, 2016-yili chén chüen'go kélishtin ilgiri maytaghning weziyiti xéli erkin iken. Maytaghdiki tijariti deslepki yillarda xitay hökümitining qollishi we étibarigha érishken. Emma 2016-yildin kéyin “Muqimliq hemmidin üstün” siyasiti seweblik tijariti cheklimige uchrapla qalmastin hetta teywen kimliki bolghanliqi üchün uchrighan qattiq tekshürüshler sewebidin u hetta kochighimu xatirjem chiqalmaydighan ehwalda qalghan.
Wang shangdin 2016-yildin kéyin maytaghda yoluqqan ehwallarni sorighinimizda, u pütkül Uyghur rayoni boyiche yürgüzülgen muqimliq tedbirliri seweblik qorshaw ichige élin'ghan olturaq rayonlar, kochilarni qaplighan tekshürüsh ponkitliri, közitish kaméraliri ornitilghan qatmu-qat nazaret sistémisining kishilerni wehimige salidighan keypiyat peyda qilghanliqini bildürdi.
Uning bildürüshiche, 2016-yildin kéyin, xitaylar azsanliq millet dep ataydighan Uyghur qatarliq yerlik xelqler nuqtiliq közitish obyéktigha aylan'ghan. Ilgiri maytaghni awat qilip turghan naway-tijaretchiler tuyuqsizla köchürülüp iz-déreksiz ghayib qilin'ghan.
Wang shang maytaghning özi turghan rayondiki Uyghur nawaylarning 2016-yildin kéyin tuyuqsiz ghayib qilin'ghanliqini mundaq bayan qildi: “Men ularning ‛terbiyelesh lagérliri‚gha élip kétilgenlikini elwette öz közüm bilen körmidim. Emma maytaghda nan satidighan azsanliq millet kishiliri bar idi, siz bilisiz ular tonurda qaqlap pishurulidighan ajayip mezzilik nanlarni satatti. Men ilgiri u yerge deslep barghan mezgillerde bu xil nanlarni satidighanlar intayin köp idi. Kéyin ularning qoghliwétilgenlikini anglidim. Lékin ular qoghliwétildimu, yaki nege élip kétildi buni héchkim bilmeytti. Ular maytaghda qamaqqa élindimu yaki ularning tijaret qilishini tosup yurtlirigha qoghliwettimu bumu éniq emes”.
Wang shang qarimaydiki lagérlar heqqide soralghan so'alimizgha jawab bérip, özining qarimay shehiridin yuqiri sür'etlik yolgha chiqidighan éghizda tikenlik sim tosuqlar bilen qorshalghan türmige oxshaydighan jayni körgenlikini bildürdi. U bu yerni lagér dep perez qilghan bolsimu, emma kirish imkaniyiti bolmighan iken.
U yene maytaghda özi olturushluq rayon'gha yéqin bir meschitningmu chéqiwétilgenlikini bildürüp mundaq dédi: “Maytaghda men bilidighan bir meschit bar idi. Kéyin néme üchündur bu meschit chéqiwétildi. Meschit chéqiwétilgen mezgil del 2017-2018-yillar ariliqigha toghra kélidu. Emma meschitning néme sewebtin chéqilghanliqi heqqide hökümet éniqlima bermidi. Sürüshtürsem, bashqilar manga azsanliq milletlerning diniy étiqadini cheklesh üchün chéqiwétilgenlikini éytishti”.
U maytaghdiki Uyghur qatarliq yerlik xelqlerning tirikchilik ehwali we xitay köchmenlirining neziridiki Uyghurlar heqqidiki so'alimizgha jawab bérip, xitaylarning öz-ara söhbetliride azsanliq millet dep atiwalghan Uyghurlarni kemsitidighanliqini bildürdi.
U mundaq dédi: “Men shinjangda az sanliq milletlerge kemsitish mu'amilisi qilinidu dep bilimen. Méningche xitaylar Uyghurlarni sawatsiz yeni (xitayche bilmeydu), öz étiqadigha ishinidu dep kemsitidu. Baya sizge éytqiningizdek ularning yeni xitaylarning neziride azsanliq milletlerdiki yashan'ghanlar asasen xitayche bilmeydu, yashlarmu bügünki kün'ge kelgendila xitayche sözleshke bashlidi. Ilgiri azsanliq millet mektepliri ayrim iken, ular ana tilida oquydiken. Emma bügünki kün'ge kelgende ular xitaylargha qoshuwétiliptu. Yene birjehettin xitaylarning neziride Uyghurlargha pul bérish arqiliq ularni özi xalimighan ishlarni qilishqa mejbur qilghili bolidu dep qarilidiken. Mana bu köp sandiki xitaylarning qarashliri”.
Uningdin Uyghurlar heqqidiki tesiratini sorighinimizda, u mundaq jawab berdi: “Men bilidighan Uyghurlar nahayiti qizghin we méhmandost idi. Ular hergizmu xewer-teshwiqatlarda éytilghinidek zorawan, esebiy idiyediki kishiler emes. Chünki hazir uchur dewri bolghini üchün ularni qarilaydighan teshwiqatlar sewebidin ular heqqide yaman tesiratlar peyda qilin'ghan dep qaraymen”.
Wang shangning qarishiche, az sanliq milletler dep atalghan Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki munasiwet ilgiriki maw zédong dewrige sélishturghanda köp yirikleshken. U mundaq dédi: “Bilishimche ilgiriki maw dewride xitaylar bilen yerlik azsanliq milletlerning munasiwiti xéli dostane bolghan. 20-30 Yil ichidiki özgirishler netijiside xitaylarda azsanliq milletlerge qarita bashqiche nezerde qaraydighan kemsitish xahishliri barghanche kücheygen. Buni bu ikki millettiki oxshimighan medeniyet perqidin bolsa kérek dep qaraymen. Emma méning nezirimde Uyghurlar nahayiti qizghin méhmandost we aq köngül. Emma néme üchündur, u yerdiki chéghimda bezilerning xewerliride ularni shunche yawuz qilip teswirlishi méni heyran qaldurghanidi”.
Wang shangning bildürüshiche, 2016-yildin kéyin maytaghda yolgha qoyulghan qattiq nazaret we cheklimiler hem 2019-yilidin kéyin korona wirusigha qarshi rayonda yürgüzülgen tedbirler uni maytaghda qélip tijaret qilishqa amalsiz halette qoyghan.
Özi we a'ilisining bixeterlikini nezerde tutqan wang shang 2019-yili axiri teywende bir mezgil turush üchün a'ilisi bilen maytaghdin waqitliq ayrilghan. Emma da'iriler 2020-yili 11-ayda uninggha xewer qilmastinla uning maytaghdiki milyon yüen xelq puli meblegh salghan zawutini ichidiki esliheler bilen qoshupla tüzliwetken. Maytaghdiki 1200 mo yérimu musadire qilin'ghan.
Xitayning munasiwetlik organlirigha erz qilip netije qazinalmighan wang shang özining qaytidin maytaghqa qaytish niyiti yoqlighini bildürdi. U xitay hökümitidin yürgüzgen xata siyasitini tonup yétishini ümid qilidighanliqini bildürdi. Uning éytishiche u hazir teywen we xitay hökümiti otturisidiki wasitiler arqiliq xitaydin tölemge érishishni kütmektiken.
Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglaysiler.