Tik-tokning abontlargha xitay kompartiyesini yaqlash idiyesini singdürgenliki ashkarilandi

Amérikadiki NCRI institutining tetqiqat netijisidin ayan bolushiche, tik-tok peqet ammiwi köngül échish supisi bolupla qalmay, belki yene xitay hökümitini tenqid qilidighan hékayilerni basturush, xitay kompartiyesini qollaydighan mezmunlarni teshwiq qilidighan qoralgha aylan'ghan. NCRI Ning bu heqtiki doklatigha qarighanda, ijtima'iy taratqu supilirining jama'et pikirge tesir körsitish we gi'o-siyasiy tonushni shekillendürüshtek yoshurun küchi alahide gewdilendürülgen. Bolupmu amérikadiki yash abontlar arisidiki tesiri alahide tilgha élin'ghan.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor hénrik shajiwski (Henryk Szadziewski) bu doklat heqqide pikir bayan qilip, mundaq dédi:

“Doklatta tépilghan netijiler asasliq üch xil usulda bayan qilghan. Aldi bilen buningda, tik-tokning algorizimlarning (algorithms) xitay kompartiyesige paydiliq mezmunlargha yol qoyup, xitay kompartiyesining menpe'etige zit mezmunlar basturulghanliqi körsitilgen. Doklatning kéyinki qisimda, xitay kompartiyesige paydiliq bolghan mezmunlarning organik halda tüzülmey, hökümet bilen alaqisi bolghan organlar we shexsler teripidin tüzülgenlikini otturigha qoyghan. Axirqi qismi, pisxikiliq tesirge munasiwetlik bolup, supini, yeni tik-tokni ishletküchilirige pisxika jehettin tesir körsitidighanliqini körsitip béridu.”

Omumyüzlük qilip éytqanda, algorizimlarni köpinche axbarat wasitiliri we tesir küchi bolghan dölet bilen munasiwetlik shexs we orunlar yolgha qoyghan bolup, xitay kompartiyesini qollaydighan mezmunlarni qollighan. Doklatta abontlarning xitaygha tutqan pozitsiyeside körünerlik özgirish bolghan sanliq melumatlar neqil élinip körsitilgen, bolupmu tik-tok ishletküchilirige xitay kompartiyesini qollash köz qarishini ünümlük singdürgenliki ilgiri sürülgen.

Amérikadiki rend siyaset tetqiqat merkizi (RAND   Corporation) istratégiye we xewpsizlik mutexessisi raymond ko (Raymond Kuo) bu doklat heqqide toxtilip, mundaq dédi:

“Konkrét qilip éytqanda, tik-tok algorizimlar arqiliq xitay kompartiyesige paydiliq mezmunlargha yol qoyup, xitay kompartiyesining menpe'etige zit mezmunlarni basturuwatidu.  Gerche namda tik-tokqa bir kishi igidarchiliq qilghandek körünsimu, emeliyette u bir xitay shirkiti. Démek, bu shirket xitay kompartiyesige béqinidu dégen gep, emma shuni untup qalmasliq kérekki, bu tik-tokqa xitay merkiziy hökümiti choqum körsetme béridu, shundaqla xitay kompartiyesige mutleq egishidu, dégenlik emes. Köpinche hallarda yerlik we ölkilik hökümetlermu özlirining menpe'etini qoghdash üchün bezi yerlik siyaset we belgilimilerni ilgiri sürgen'ge oxshash, tik-tokningmu özige xas qa'idiliri bar, yeni bésimgha öz aldigha qarshi turalaydu. Lékin tik-tok bashqa supilardin nachar bolup, bu bésimlargha berdashliq bérelmey bezide ijtima'iy alaqe torida xata uchur tarqatqanliqinimu körüp qalimiz. Téximu chongraq mesile xata uchurlarning ijtima'iy alaqe torida yamrap kétishi bolup, bu istémalchilarning buninggha alahide köngül bolushi we hel qilishi üchün jiddiy heriketke ötüshini telep qilidu”.

 Tor tetqiqat merkizining doklatida tik-tokning izdesh algorizimining xitayni qollaydighan mezmunlarni qandaq qollaydighanliqini körsitip béridighan konkrét misallar teminlen'gen. Mesilen  “Tyen'enmén” ni tiktokta izdigende 26.6 Pirsent xitayni qollaydighan mezmunlar otturigha chiqqan. Bu mezmun inistégramda  16.3 Pirsent, yutubda aran 7.7 Pirsent bolghan. Shuning bilen bir waqitta, xitaygha qarshi mezmunlar  yutubtiki izdesh netijisining  64.6 Pirsentini, inistégramda 56.3 Pirsentini, emma tik-tokta  aran 19.6 Pirsentini teshkil qilghan. “Uyghur” ni izdigende sélishturma téximu roshen bolghan. “Uyghur” ni tik-toktin izdigende, xitaygha qarshi mezmun peqet 10.7 Pirsentni teshkil qilghan. Bu yutubta  19 pirsent, instégramda 84 pirsent bolghan.

Undaqta, qandaq qilip xata uchurlarning tik-tok qatarliq ijtima'iy alaqe torida yamrap kétishining we yashlarning köz qarishini burmilashning aldini alghili bolidu? insanshunas we chéx jumhuriyitidiki palaki olomok uniwérsitétining tetqiqatchisi doktor runi sténbérg (Rune Steenberg) bu so'alimizgha jawab bérip, mundaq dédi: “Tik-tok pul tépishnila oylap, yeni iqtisadiy menpe'etnila oylap, qa'ide pirinsiplargha ri'aye qilmaydu. Yalghan éytidu. Exlaqliq emes. Buning tesiridin qutulush üchün, tik-tokni az ishlitish yaki héch ishletmeslik kérek ”.